Ngụy Khắc Đản với cách phiên âm từ và ngữ tiếng Pháp bằng chữ Nôm và chữ Hán (Việt ANh - Tạp chí Hán Nôm)

Ngụy Khắc Đản với cách phiên âm từ và ngữ tiếng Pháp bằng chữ Nôm và chữ Hán (Tạp chí Hán Nôm, Số 2 (81) 2007; Tr. 23-33)

Cập nhật lúc 16h15, ngày 09/05/2009

Ngụy Khắc Đản với  NGỤY KHẮC ĐẢN VỚI CÁCH PHIÊN ÂM TỪ VÀ NGỮ TIẾNG PHÁP BẰNG CHỮ NÔM VÀ CHỮ HÁN ThS. VIỆT ANH Viện Nghiên cứu Hán Nôm (Để chữ Nôm hiển thị đúng, Xin đọc file PDF đính kèm)          Năm 1863, một phái đoàn ngoại giao do Phan Thanh Giản (1796 - 1867), Phạm Phú Thứ (1820 - 1880), Ngụy Khắc Đản (1817 - 1878) dẫn đầu sang Pháp và Tây Ban Nha để đàm phán về chủ quyền ba tỉnh Nam kỳ của Việt Nam. Nhà bác học Trương Vĩnh Ký (1818 - 1898) đã được các vị Chánh, Phó sứ lựa chọn làm phiên dịch chính cho đoàn. Các con tàu Écho, Européen và Japon đã đưa và đón phái đoàn này trong một sứ mệnh đầy khó khăn. Ba vị sứ giả này cùng soạn chung bản ghi chép về chuyến đi với tên gọi Tây phù nhật ký. Bên cạnh đó, Phạm Phú Thứ có soạn Giá Viên biệt lục cho riêng mình. Hai bản nhật ký này đều là những ghi chép có tính chất hành trình, trong đó, các tác giả miêu tả tỷ mỷ, từng hoạt động của sứ bộ. Riêng Như Tây ký(1) của Ngụy Khắc Đản thì có điểm khác biệt. Đó là những khảo sát nhiều mặt về đất nước Pháp, bao gồm lịch sử hình thành đất nước, nhà nước, thiết chế xã hội, văn hóa nghệ thuật, phong tục tập quán của Pháp. Khi phiên âm từ ngữ tiếng Pháp và giới thiệu về đất nước và xã hội Pháp, tác giả của Như Tây ký đã sử dụng không ít chữ Nôm, chữ Hán có sẵn hay gặp và một số chữ Nôm ít thấy khác. Bài viết này bước đầu giới thiệu về cách phiên âm của Ngụy Khắc Đản trong Tây phù nhật ký. Phạm vi từ được phiên âm Có thể đây là lần đầu tiên, người đọc tìm thấy qua tư liệu Hán-Nôm tên gọi của tám mươi chín phủ (theo cách gọi của Ngụy Khắc Đản) trên toàn lãnh thổ nước Pháp; trong đó, mỗi vùng miền được giới thiệu tên địa danh hành chính và tên nhân vật trong lịch sử dân tộc, danh xưng của một số bộ tộc, dân tộc. Bên cạnh những danh từ riêng, tác giả cũng phiên âm cách gọi tên các chức sắc (Giáo hoàng, Hoàng đế, Hoàng hậu, Lãnh sự, Tổng Tham mưu trưởng, Nghị viên, Thị trưởng, Biện lý,...), cơ quan (Hội đồng Nhà nước, các Bộ như Bộ Ngoại giao, Bộ Nội vụ, Bộ Tài chính, Bộ Lãnh thổ, Bộ Tư lệnh Hải quân...) nằm trong bộ máy thiết chế nhà nước, nhiều thuật ngữ quân sự (Kỵ binh, Long Kỵ binh, Sư đoàn, Lính thiết kỵ, Hạ sĩ...) và danh từ thuộc về đời sống xã hội (đồng franc, phương tiện giao thông métro, chiếc tẩu hút, quả nho, đồng xu). Hơn thế nữa, một số câu nói bằng tiếng Pháp cũng được phiên âm khá gần với cách phát âm của ngôn ngữ gốc (câu tung hô Hoàng đế vạn tuế, Chào buổi sáng, Chào buổi tối, Cảm ơn). Chữ Nôm được dùng để phiên âm trong Như Tây ký Để tiện cho việc phiên âm số lượng các từ ngoại lai, Ngụy Khắc Đản, trong khi sử dụng những chữ Nôm quen thuộc, đã đồng thời tạo nên một số chữ Nôm khác. Chữ Nôm trong Như Tây ký và cách phiên âm theo Ngụy Khắc Đản sẽ được trình bày trong bảng sau đây: TT Chữ Nôm trong Như Tây ký Phiên thiết của Ngụy Khắc Đản Cách phát âm Âm tiếng Việt 1  蚩 車低切 xa đê thiết xê 2  枯 綋奴切 ghi nô thiết ghô 3  鋴 羅渠切 la cừ thiết lừ 4  糸車 車牐切 xa nghe thiết xe 5  口那 那口渠切 na gờ thiết nờ 6  孑生 韠名切 da (ra) danh thiết danh, ranh 7  口餐 車口焉切 xa en thiết xen 8  口惟 靭惟切 dăng (răng) duy thiết duy, ruy 9  糵 麻口渠切 ma gờ thiết mờ 10  口醫 伊牐切 y nghe thiết ie, e 11  口它 多口渠切 đa gờ thiết đờ 12  手梨 靭牐切 dăng (răng) nghe thiết dê 13  口疏 靭疏切 dăng (răng) sơ thiết dơ, rơ 14  口芒 眉登切 mi đăng thiết măng 15  口猈 巴牐切 ba nghe thiết be 16  口儲 靭口渠切 dăng (răng) gờ thiết dờ, rờ 17  口蘇 靭奴切 dăng (răng) nô thiết dô, rô 18  口渠 綋糵切 ghi mờ thiết ghờ 19  口冊 音近悙 âm cận rét rét 20  口蛇 車糵切 xa mờ thiết xờ 21  口車 車絲切 xa ti thiết xi, xe 22  迤 韠移切 da (ra) di thiết ri, di 23  口劣 羅橘切 la quýt (quất) thiết lít, luất 24  口冲 車螉切 xa ong thiết xong 25  口叉 靭俒切 dăng (răng) hoa thiết roa, doa 26  口扛 扛登切 giang đăng thiết dăng, giăng 27  口蔑 眉賶切 mi xét thiết mét 28  口規 綋規切 ghi quy thiết ghuy 29  革都 多俞切 đa du thiết đu 30  口哲 江乊切 giang ít thiết dít, rít 31  口韋 讀齊韻 độc tề vận vi 32  口訥 那乊切 na ít thiết nít 33  口泥 那牐切 na nghe thiết ne 34  口敝 巴橓切 ba khét thiết bét 35  口忄欠 亨岄切 hanh em thiết hem 36  口游 江游切 giang du thiết giu 37  口低 江牐切 giang nghe thiết de 38  口膺 阿登切 a đăng thiết ăng, âng 39  口肥 非口渠切 phi gờ thiết phơ, phờ 40  口居 綋絲切 ghi tơ thiết ghơ 41  土門巴 已口渠切 dĩ gờ thiết dơ, dờ 42  缊 希江切 hy giang thiết hang 43  車釵 車桰切 xa ngay thiết xay 44  曲孤 歌琘切 ca no thiết co 45  忄多 多絲切 đa tơ thiết đơ 46  疒芻 稱琘切 xưng no thiết xo 47  氵崙 靭烾切 dăng (răng) tròn thiết don, ron 48  口猶 靭琘切 dăng (răng) no thiết do, ro 49  糸觉 江則切 giang tắc thiết dắc, dác 50  口驅 綋于切 ghi vu thiết gu 51  目差 沙牐切 sa nghe thiết se 52  口為 于孭切 vu ơ thiết vơ 53  忄兼 歌岄切 ca em thiết kiêm 54  稱 車冰切 xa băng thiết xăng 55  盎 平聲 bình thanh ang 56  艸律 羅忽切 la hốt thiết lốt 57  爐 羅磘切 la đò thiết lò 58  糸車 車牐切 xa nghe thiết xe 59  口梁 音近良 âm cận lương lương 60  口坡 文阿切 văn a thiết va 61  口業 為卜切 vi bốc thiết vốc 62  口女衣 衣牐切 y nghe thiết ie 63  口妃 坡牐切 pha nghe thiết phe 64  口涅 那乊切 na ít thiết nít 65  口樞 樞都切 xu đô thiết xô 66  釵 腔西切 xoang tây (tê) thiết xê 67  口屑 卑乊切 ty ít thiết tít 68  口稽 綋牐切 ghi nghe thiết ghe 69  口接 音近接 âm cận tiếp tiếp 70  口公 歌螉切 ca ong thiết cong 71  口詞 犀基切 tê cơ thiết tơ 72  口敷 非琘切 phi no thiết pho 73  口白非 非於切 phi ư thiết phư 74  創 平聲 bình thanh thương Việc lặp lại với tần số phổ biến sự kết hợp giữa bộ khẩu với một bộ thủ khác hoặc một chữ Hán nào đó (chiếm 48/74 chữ Nôm được dùng để phiên âm trong Như Tây ký, khoảng 64,8%) đã tạo nên nét nổi bật của những chữ Nôm này. Người đọc (đương nhiên cần biết chữ Hán, chữ Nôm) sẽ tìm thấy cách đọc từng chữ Nôm này nhờ vào chú thích cách phiên thiết mà tác giả đã chua thêm ở dưới đó. Trong công thức phiên thiết này, sự kết nối phụ âm đầu của từ thứ nhất với phần nguyên âm của từ thứ hai sẽ cho phép người đọc phát âm được chữ Nôm dùng để phiên âm. Nét riêng của Ngụy Khắc Đản trong cách phiên âm bằng chữ Nôm và chữ Hán Cách phiên âm từ ngữ phương Tây của người Trung Quốc vốn ảnh hưởng tới Việt Nam từ sớm, Ngụy Khắc Đản cũng đã dùng cách gọi “France” là “Phú lãng sa” của họ. Tuy vậy, có thể những chữ Nôm và cả chữ Hán sẵn có chưa làm ông hài lòng khi thể hiện cách đọc từ ngoại quốc, lý do vì tiếng Việt vốn được coi là ngôn ngữ đơn âm, trong khi tiếng Pháp là ngôn ngữ đa âm, lại như nhận xét của Ngụy Khắc Đản là: “西人於平去二聲無所分, 其於出話又最迫急, 常有數聲而併作一反語, 或有餘聲而驟止焉, 聞之似是一入聲”. (Người Pháp không phân biệt bình thanh với khứ thanh, khi nói ra tiếng thì rất gấp gáp, thường có nhiều âm gộp lại để phiên âm một từ ngữ, có khi nối âm giữa các từ ngữ rồi mới kết thúc câu nói. Nếu nghe họ nói thì cảm thấy giống như là một từ thôi vậy). Cũng có khả năng, những từ và ngữ tiếng Pháp mà ông muốn phiên âm thì lại chưa thể hoặc không thể tham khảo, đối chiếu với cách phiên âm của người Trung Quốc, bởi không ai có thể chắc chắn rằng mọi từ ngữ nước ngoài đều đã được người Trung Quốc phiên âm. Một khả năng khác nữa, đó là ý thức dùng văn tự của dân tộc mình để trực tiếp phiên âm, dẫu rằng từ nước ngoài đã có cách phiên âm từ trước đó. Bằng chứng là, trong khi người Trung Quốc vẫn gọi đế quốc Phổ là 普魯士 Phổ lỗ sĩ (Prusse), nữ thần sắc đẹp là 衛女 Vệ nữ (Vénus) thì Ngụy Khắc Đản phiên âm những từ đó là 巴凨蛇 Ba ru sà, 喡滝 Vi nuốt. Trong Như Tây ký, ngay từ trang đầu tiên, ông đã thực hành sự phiên âm bằng chữ Nôm: “富浪沙國地方名坡靭兼居民一言名坡靭口蚩... 亦曰滂口蚩... 漢音稱富浪沙佛辤西皆坡靭口蚩之近音也”. (Nước Phú lãng sa có tên là Pha răng, gọi cả tên cư dân là Pha răng xe... cũng có cách gọi là Báng xe... Âm Hán đọc là Phú lãng sa, Phật ran tây, đều gần âm với Pha răng cả). Sự phiên âm tên gọi của nước Pháp là 坡靭 Pha dăng/răng (France), tiếng Pháp/người Pháp là Pha răng xe 坡靭 (口+) 蚩(français) trong đoạn văn này mang dấu ấn địa phương của tác giả, người xuất thân từ làng Xuân Viên (huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An). Việc áp dụng phương ngữ trong phiên âm đã được Edmond Nordemann (tên phiên âm tiếng Việt là Ngô Đê Mân), Giám đốc Học chính Trung kỳ, vào đầu thế kỷ XX nhận xét trong Avis aux lecteurs français(2) (Vài lời với người đọc Pháp) như sau: "On ne rencontre pas dans le dialecte du Tonkin les articulations tr, gi, r, x.... En revanche, les dialectes de l’Annam et de la Cochinchine font des distinctions entre ces divers éléments." (Người ta không thấy cách cấu âm tr, gi, r, x... trong phương ngữ Bắc bộ. Ngược lại, phương ngữ Trung bộ và Nam bộ phân biệt rất rõ các yếu tố này). Cụ thể, cứ theo cách đọc rõ nét phụ âm r của người xứ Nghệ (theo cách gọi đương thời của người nước ngoài, xứ Nghệ thuộc phần đất An Nam), cách phát âm "ran" so với dan/gian sẽ gần giống hơn với âm tiết gốc trong France, français. Ở trong một trường hợp khác, r cũng trợ giúp đắc lực để Ngụy Khắc Đản dùng các chữ Nôm Ba ru sà 巴凨蛇 phiên âm gần giống với từ gốc Prusse (theo cách giải thích của người Việt là đế quốc Phổ). Một vài từ địa phương khác cũng được dùng, tuy không nhiều, nhưng đúng lúc, đúng chỗ, nhất là khi ông dùng từ "ghe" (một phương tiện đi lại trên sông nước của nhân dân) để phiên âm Ministère de La Guerre (Bộ Chiến tranh) bằng bảy chữ Nôm và Hán 眉口涅犀口儲低羅鄷Mi niết tê dơ đê la ghe; hoặc cách đọc "hương" bằng "nhang" (cây hương được thắp trên ban thờ) để phiên âm Perpignan (tên thành phố của Pháp, thủ phủ của vùng Pyrénées - Orientales) bằng bốn chữ Nôm và Hán 口批湶陂香 Phe rơ phi nhang. Có khi, chữ Hán lại được vay mượn hình dạng để đọc theo âm Việt, đó là khi tác giả phiên âm từ sénateur (nghị viên) bằng ba chữ Hán và Nôm 口蚩那絲Xe nát tơ, trong đó, cách đọc "ti" được thay bằng "tơ" sẽ giúp phiên âm gần giống hơn với từ gốc. Hoặc là, để phiên âm tên dòng sông Seine nổi tiếng chảy qua Paris, chữ Hán 蓮"liên"được dùng để đọc âm Việt là "sen" cũng giúp cho cách đọc phiên âm tương tự so với âm đọc gốc. Lời kết Những điều thú vị trong cách phiên âm tiếng Pháp bằng chữ Nôm và chữ Hán được tác giả của Như Tây ký thể hiện rõ nhất trong từng từ, từng ngữ được phiên âm. Xin được giới thiệu sau đây một phần trong kết quả phiên âm đó: 102 từ ngữ chỉ địa danh ở Pháp kể từ thời điểm sứ bộ của Ngụy Khắc Đản sang Pháp (1863) trở về trước(3). Bảng tên địa danh ở Pháp: TT Tên tiếng Pháp Phiên âm Hán-Nôm Phiên âm Quốc ngữ 1  Agen, thủ phủ của vùng Lot-et-Garonne 嚧犀鐗口猶哪, 治阿韠城 Lô tê gà ro na, trị A ra thành 2  Ajaccio, thủ phủ của vùng Corse 觚口儲圸, 治阿韠口猶城 Co dơ xè, trị A ra do thành 3  Albi, thủ phủ của vùng Tarn 查口儲哪, 治阿嚧陂城 Tra dơ na, trị A lô pha thành 4  Alençon, thủ phủ của vùng Orne 鳥湶哪, 治阿稜衝城 Ô thưa na, trị A lăng xung thành 5  Amiens, thủ phủ của vùng Somme 憄糵, 治麻眉英城 Xâm mờ, trị Ma mi anh thành 6  Angers, thủ phủ của vùng Maine-et-Loire 眉泥螺孭湶, 治盎手梨城 Mi nê loa ờ dơ, trị Ang dê thành 7  Angoulême, thủ phủ của vùng Charente 爺靭口徐, 治安驅驪糵城 Da răng từ, trị An khu li mờ thành 8  Annecy, thủ phủ của vùng Haute-Savoie 烏絲車無鍋, 治安那蚩城 Ô tơ xa vô oa, trị An na xi thành 9  Arras, thủ phủ của vùng Pas-de-Calais 巴口它歌離, 治那阿韠蚩城 Ba đà ca li, trị na a ra xi thành 10  Auch, thủ phủ của vùng Gers 手梨口儲圸, 治烏初城 Dê dơ xè, trị Ô sơ thành 11  Aurillac, thủ phủ của vùng Cantal 芹些鋴, 治烏迤口覺城 Cần ta lô, trị Ô ri dắc thành 12  Auxerre, thủ phủ của vùng Yonne 伊女烏哪, 治烏圸口儲城 Y ô na, trị Ô xè dơ thành 13  Avignon, thủ phủ của vùng Vaucluse 噗騾口儲, 治阿韋口戎城 Vốc loa dơ, trị A vi nhong thành 14  Bar-le-Duc, thủ phủ của vùng Meuse 麻口諸, 治巴鋴德城 Ma chư, trị Ba lô đức thành 15  Beauvais, thủ phủ của vùng Oise 鍋口儲, 治酺覥城 Oa dơ, trị Phô ve thành 16  Besançon, thủ phủ của vùng Doubs 都, 治口皮暏衝城 Đô, trị Be giong xông thành 17  Blois, thủ phủ của vùng Loire-et-Cher 螺手梨口差口儲, 治吧螺城 Loa dê sai dơ, trị Ba loa thành 18  Bordeaux, thủ phủ của vùng Gironde 迤口水崙忄多統, 治酺儲都城 Di lon đa thống, trị Phô sơ đô thành 19  Bourges, thủ phủ của vùng Cher 差口儲, 治口酺口儲城 Sai dơ, trị Phô sơ thành 20  Bourg-en-Bresse, thủ phủ của vùng Ain 口焉, 治口酺口儲阿城 Yên, trị Phô dơ a thành 21  Bourgogne (tỉnh của Pháp thời xưa) 口酺口疏口枯唕 Phô sơ gô nhớ 22  Brest (cảng) 巴悙 Ba rét 23  Caen, thủ phủ của vùng Calvados 歌鋴口坡圖, 治崗城 Ca lô pha đồ, trị Cương thành 24  Cahors, thủ phủ của vùng Lot 懴口詞, 治歌女烏湶蛇城 Lốt từ, trị ca ô thưa sà thành 25  Carcassonne, thủ phủ của vùng Aude 烏忄多, 治吉歌芻哪城 Ô đờ, trị Cát ca xu na thành 26  Chambéry, thủ phủ của vùng Savoie 車無鍋, 治杉口皮迤城 Xa vô oa, tr ị Sam be di thành 27  Chartres, thủ phủ của vùng Eure-et-Loire 於手梨螺口儲, 治沙口詞口儲城 Ơ dê loa dơ, trị Sa từ dơ thành 28  Chaumont, thủ phủ của vùng Haute-Marne 烏絲麻湶哪, 治篘蒙城 Ô tơ ma thưa na, trị Xô mông thành 29  Châlon-en-Champagne, thủ phủ của vùng Marne 麻湶那, 治沙嚨城 Ma thưa na, trị Sa long thành 30  Châteauroux, thủ phủ của vùng Indre 焉口詞湶, 治沙蘇凨城 Yên từ thưa, trị Sa tô ru thành 31  Cherbourg (tỉnh) 糸車口儲口酺 Xe dơ phô 32  Clermont, thủ phủ của vùng Puy-de-Dôme 韋忄多皟糵, 治箕鐞口儲蒙城 Vi đờ đua mờ, trị Ki li dơ mông thành 33  Colmar, thủ phủ của vùng Haut-Rhin 烏牲孭, 治岞鋴麻口儲城 Ô ranh ơ, trị Con mờ ma dơ thành 34  Corse (đảo) 孤忄疏圸島 Cô sơ xè đảo 35  Digne, thủ phủ của vùng Préalpes 巴口蛇阿口笠坡, 治岃唕城 Ba sà a lạp phi, trị Đi nhớ thành 36  Dijon, thủ phủ của vùng Préalpes Côte-d’Or 口枯口詞皟口儲,治岃暏城 Cô tờ đua dơ, trị Đi giong thành 37  Draguignan, thủ phủ của vùng Var 宆口儲, 治恀韠綋香城 Va dơ, trị Đơ ra ghi nhang thành 38  Epinal, thủ phủ của vùng Vosges 扜口儲, 治醫陂雮城 Vo dơ, trị Ê phi nan thành 39  Evreux, thủ phủ của vùng Eure 於口儲 , 治醫口為鋴城 Ơ dơ, trị Ê vơ lô thành 40  Flamanville (thành phố) 坡羅口芒 Pha la mang 41  France (tên quốc gia), Français 富浪沙國, 富浪車, 滂沙, 法, 佛辤西, 坡靭, 坡靭嗤, 滂嗤 Phú lãng sa quốc, Phú lãng xa, Báng sa, Pháp, Phật ran tây, Pha răng Pha răng xe, Báng xe 42  Foix, thủ phủ của vùng Ariège 阿迤喈口儲, 治口鋪城 A di giai dơ, tr ị Phô thành 43  Gap, thủ phủ của vùng Hautes-Alpes 烏絲阿, 治厳城 Ô tơ a, trị gấp thành 44  Gaule (tên thời cổ đại của vùng đất bao gồm Pháp, Bỉ và bắc Italie) 口枯鋴 Gô lô 45  Grenoble, thủ phủ của vùng Isère 伊手梨口儲, 治鐗湶琘口皮鋴城 Y dê dơ, trị Gà thưa no be lô thành 46  Guéret, thủ phủ của vùngCreuse 機口儲炠, 治稽悙城 Cơ dơ giờ, trị Khê rét thành 47  Haute-Loire (tỉnh) 烏絲螺口儲 Ô tơ loa dơ 48  Hérault, thủ phủ của vùng Béziers 醫囌孭, 治靭口皮喈城 Ê dô ơ, trị Răng be giai thành 49  Laon, thủ phủ của vùng Aisne 醫哪, 治郎城 Ê na, trị Lang thành 50  La Rochelle, thủ phủ của vùng Charente-Maritime 爺靭口儲焉卑口迤於, 治羅猶口差鋴城 Da răng dơ yên ti di ư, trị La do sai lô thành 51  Laval, thủ phủ của vùngMayenne 枚喈哪, 治羅口坡城 Mai giai na, trị La va thành 52  Le Mans, thủ phủ của vùng Sarthe 車口儲絲, 治鋴芒城 Xe dơ tơ, trị Lô mang thành 53  Lille, thủ phủ của vùngNord 琘口儲, 治厘鋴城 No dơ, trị Li lô thành 54  Limoges, thủ phủ của vùng Haute-Vienne 烏絲韋嘕哪, 治厘謨口儲城 Ô tơ vi yên na, trị Li mô dơ thành 55  Lons-le-Saunier, thủ phủ của vùng Jura 維韠 , 治嚨鋴搊口兒城 Duy ra, trị Long lô xu nhe thành 56  Lyon, thủ phủ của vùng Région Rhône-Alpes 猶哪, 治厘翁城 Do na, trị Li ông thành 57  Marseille, thủ phủ của vùng Bouches-du-Rhône 酺口儲阿口猶哪, 治麻口儲釵城 Phô dơ a do na, trị Ma dơ xoa thành 58  Mâcon, thủ phủ của vùng Saône-et-Loire 芻尼螺口儲, 治麻哶城 Xô ni loa dơ, trị Ma cong thành 59  Melun, thủ phủ của vùng Seine-et-Marne 車泥麻湶哪, 治麻梁城 Xa nê ma thưa na, trị Ma lương thành 60  Mende, thủ phủ của vùng Lozère 盧手梨口儲, 治芒多城 Lô dê dơ, trị Măng đi thành 61  Metz, thủ phủ của vùng Moselle 韊手鋴, 治蔑蚩城 Mo dê lô, trị Miệt xi thành 62  Mézières, thủ phủ của vùng Ardennes 阿湶低哪, 治媚兒醫口儲城 A thưa đê na, trị Mị nhi ê dơ thành 63  Mont-de-Marsan, thủ phủ của vùngLandes 稜口它治蒙手多麻口儲稱城 Lăng đà, trị Mông đơ ma dơ xưng thành 64  Montauban, thủ phủ của vùng Tarn-et-Garonne 查口儲泥鐗口猶, 治蒙蘇冰城 Tra dơ nê gà do, trị Mông tô băng thành 65  Montbrison, thủ phủ của vùng Loire 螺口儲, 治蒙吧迤咚多城 Loa dơ, trị Mông bơ di dong đa thành 66  Moulins, thủ phủ của vùng Allier 阿釐喈, 治韊嗹城 A li giai, trị Mo len thành 67  Nancy, thủ phủ của vùng Meurthe-et-Moselle 麻口儲絲, 治能蚩城 Ma dơ tơ, trị Năng xi thành 68  Nantes, thủ phủ của vùng Pays de la Loire và Loire-Atlantique 螺口儲口焉口批阿, 迤於口儲, 治囊詞城, 口批坊城 Loa dơ yên phi a di ơ dơ, trị Nang từ, Phe phòng thành 69  Nevers, thủ phủ của vùng Nièvre 尼醫口為口儲, 治那口為城 Ni ê vơ dơ, trị Na vơ thành 70  Nice, thủ phủ của vùng Alpes-Maritimes 阿嚧陂麻迤卑糵, 治尼圸城 A lô phi ma di ti mờ, trị Ni xè thành 71  Nîmes, thủ phủ của vùng Gard 鐗孭口儲, 治尼麻城 Gà ơ dơ, trị Ni ma thành 72  Niort, thủ phủ của vùng Deux-Sèvres 忄多圸口為口儲, 治泥女烏口儲 Đơ xè vơ dơ, trị Nê ô dơ 73  Orléans, thủ phủ của vùng Loiret 螺阿悙 治口儲梨盎城 Loa a rét, trị dơ lê ang thành 74  Paris, thủ phủ của vùng Seine 車哪 , 治玻迤城 Xe na, trị Pha di thành 75  Pau, thủ phủ của vùng Basses - Pyrénées 巴口蛇陂手梨泥, 治酺城 Ba sà phi lê nê, trị Phô thành 76  Périgueux, thủ phủ của vùng Dordogne 圖口儲皟唕, 治卑阿迤箕城 Đồ dơ đua nhớ, trị Ti a di cơ thành 77  Perpignan, thủ phủ của vùng Pyrénées - rientales 陂手梨泥烏迤吿些鋴, 治口批湶陂香城 Phi lê nê ô di ăn ta lô, trị Phe thưa phi nhang thành 78  Poitiers, thủ phủ của vùng Vienne 韋嘕哪, 治酺卑醫城 Vi yên na, trị Phô ti ê thành 79  Privas, thủ phủ của vùng Ardèche 阿湶低口儲, 治口酺迤篗城 A thưa đê dơ, trị Phô di vạt thành 80  Quimper, thủ phủ của vùng Finistère 披尼口犀口儲, 治忄兼手笈城 Phi ni tê dơ, trị Kèm cắp thành 81  Rennes, thủ phủ của vùng Ille-et-Vilaine 伊手梨韋離哪, 治阿手梨哪城 Y lê vi li na, trị A lê na thành 82  République (đại lộ) 梨口酺離口居 Lê phô li cư 83  Rhin (sông) 靭江 Răng giang 84  Rochefort 揁敷 Lụt phô 85  Rodez, thủ phủ của vùng Aveyron 阿覥口崙, 治囌的蚩城 A ve lon, trị dô đích xi thành 86  Rouen, thủ phủ của vùng Seine-Maritime 車哪嘕口卑迤孭口儲, 治凨盎城 Xa na yên ti di ơ dơ, trị Ru ang thành 87  Saint-Brieuc, thủ phủ của vùng Côte du Nord 枯詞岃琘口儲, 治籑堏迤孭城 Cô từ đi no dơ, trị Sanh bà di ơ thành 88  Saint-Lô, thủ phủ của vùng Manche 口芒口儲, 治口餐爐城 Mang dơ, trị Xan lô thành 89  Sainte-Hélène (đảo) 醯蹥島 Hi len đảo 90  Sardaigne (đảo) 車口儲釘島 Xa dơ đanh đảo 91  Strasbourg, thủ phủ của vùng Bas-Rhin 巴牲, 治砌些韠酺孭城 Ba ranh, trị thế ta ra phô ơ thành 92  Tarbes, thủ phủ của vùng Hautes-Pyrénées 烏絲陂手梨尼, 治些湶吧城 Ô tơ phi lê ni, trị Ta thưa bơ thành 93  Toulouse, thủ phủ của vùng Haute-Garone 烏絲鐗囌哪, 治須鑪口儲城 Ô tơ gà dô na, trị Tu lô dơ thành 94  Tours, thủ phủ của vùng Indre-et-Loire 焉燶螺口儲, 治修凨城 Yên tre loa dơ, trị Tu ru thành 95  Troyes, thủ phủ của vùng Aube 烏吧, 治口徐口釵城 Ô bơ, trị Từ xoa thành 96  Tulle, thủ phủ của vùng Corrèze 觚手梨口儲, 治綏鋴城 Co lê dơ, trị tuy lô thành 97  Valence, thủ phủ của vùng Drôme 徂口猶麻, 治口坡郎圸城 Tồ do ma, trị Phi lang xè thành 98  Vannes, thủ phủ của vùng Morbihan 韊口儲陂吿, 治口坡哪城 Mo dơ phi ăn, trị Va na thành 99  Vendée (tỉnh) 肹低 Vang đê 100  Versailles (lâu đài) 覥除口釵城 Ve trừ xoa thành 101  Versailles, thủ phủ của vùng Seine-et-Oise 車泥鍋口儲, 治為儲口釵剶城 Xa nê oa dơ, trị Vi dơ xoa gia thành 102  Vesoul, thủ phủ của vùng Haute - Saône 烏絲趨哪, 治口為凨城 Ô tơ xu na, trị Vi du thành Chú thích: ([1]) A.764, Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm. ([1]) Nguyễn Gia Thiều: Cung oán ngâm khúc[L’Odalisque mécontente]. Bản dịch tiếng Pháp, Edmond Nordemann phiên âm và xuất bản, lần 2 (1911), nhà in Mạc Đình Tư, Hà Nội. ([1]) Ngoài ra, các bảng tra tên nhân vật, tên địa danh ngoài Pháp, từ ngữ thuộc về thiết chế nhà nước và những từ ngữ tiếng Pháp khác đã được trình bày trong luận văn La transcription phonétique du Nôm et du Hán vers le français dans les documents diplomatiques de la fin du XIXe siècle au début du XXe siècle [Hiện tượng phiên âm tiếng Pháp bằng chữ Nôm và chữ Hán trong tư liệu bang giao từ nửa cuối thế XIX tới đầu thế kỷ XX]. Người đọc có thể tham khảo tại Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Tư liệu tham khảo chính - Giá Viên biệt lục蔗園別錄(VHv.1770), Phạm Phú Thứ 笵富庶, 1863. - Kỷ Tỵ niên chính nguyệt nhật phúc tư công văn nhật ký己巳年正月日覆咨公文日記(A.1083), Trương Vĩnh Ký張永記1868 và 1869. - Như Tây ký 如西記(A.764), Ngụy Khắc Đản 魏克亶1863. - Tây phù thi thảo 西浮詩草 (A.2304), Phạm Phú Thứ 笵富庶1863. - Nguyễn Tài Cẩn, Nguồn gốc - quá trình hình thành cách đọc Hán Việt, Đại học Quốc gia Hà Nội, lần 1 (1979), lần 2 (2004), 351tr. - Nguyễn Gia Thiều, Cung oán ngâm khúc[L’Odalisque mécontente]. Bản dịch tiếng Pháp, Edmond Nordemann phiên âm và xuất bản lần 2 (1911), nhà in Mạc Đình Tư, Hà Nội. - Vũ Bích Thủy, Vấn đề phiên âm nhân danh, địa danh từ các ngôn ngữ châu Âu sang chữ Nôm qua văn bản Nôm Thánh mẫu phương danh, khóa luận tốt nghiệp, Hà Nội, 2000, 53 trang chính văn và 143 trang phụ lục (Tạp chí Hán Nôm, Số 2 (81) 2007; Tr. 23-33)

(http://www.hannom.org.vn/detail.asp?param=1362&Catid=605)