Típ hay tuýp?

 Các từ điển nghiêm chỉnh chỉ công nhận típ (P. type) nghĩa là kiểu và tuýp (P. tube) nghĩa là ống. Trên thực tế người ta dùng lẫn lộn cả hai.

típ ₁ type. Hắn không phải ~ người tôi thích Ce n’est pas mon type.[i]

típ ₂ tripes.[ii]

típ ₃ clé à tube. ~ đuôi chuột clé d’échafaudage.

tuýp ₁ tube. ~ kem đánh răng tube de dentifrice ; ~ thuốc đánh răng tube de dentifrice ; quần ~ pantalon tube ;  ống ~ phóng rockét tube lance-roquettes.[iii]

tuýp ₂  type.[iv]

Tuýp (P. tube) còn có thể thành tuýt:

tuýt ₃ tube. ~ son môi tube de rouge à lèvres.[v]

Đồng thời tuýt không luôn luôn nhưng hoàn toàn có thể xuất hiện ở bất cứ vị trí nào tít, tích hay tuýp có thể xuất hiện. Và ngược lại:

tích so tussor[vi]

tít so tussor.[vii]

tít suy tissu.[viii]

tít xo tussor.[ix]

tít xuy tissu. ~ pha len tissu lainé.[x]

tít xuy ăng lê tissu anglais.[xi]

tít xuy len tissu de laine.[xii]

tuyt so (TEXTILE) tussor.[xiii]

tuýt so (TEXTILE) tussor.[xiv]

tuýt si (TEXTILE) tissu.[xv]

tuýt suy (TEXTILE) tissu.[xvi]

tuýt xi (TEXTILE) tissu.[xvii]

tuýt xo (TEXTILE) tussor. áo vét bằng vải ~ veste en tussor ; áo đầm ~ trắng robe de tussor blanc.[xviii]

tuýt xo xoa tussor de soie.[xix]

Tình trạng viết lẫn lộn i và uy còn xảy ra ở nhiều từ gốc Pháp khác:

bi ₅ buse. ống ~ bê tông buse en béton.[xx]

buy buse. ống ~ bằng bê tông buse en béton.[xxi]

 

bin đinh building.[xxii]

─ chọc trời gratte-ciel.

binh đinh building.[xxiii]

buyn đin building.[xxiv]

buyn đinh building.[xxv]

buynh đinh building.[xxvi]

duýp jupe. ~ bó jupe serrée ; ~ cực ngắn jupe ultracourte ; dài đến gối jupe {au genou / genoux} ; ~ siêu ngắn jupe super courte ; ~ xẻ hai bên jupe fendue aux cuisses ; ~ xòe jupe cloche.[xxvii]

júp jupe.[xxviii]

juýp jupe.[xxix]

ríp ₁ jupe[xxx]

 

phi ₁ fût. ~ xăng fût d’essence.[xxxi]

phuy fût. ~ xăng fût d’essence.[xxxii]

Kể ra cho hết phải đến vài trăm trường hợp.

---

[i] *  « Típ » nào đấy ?  Duyên Anh (1967:118)

* Những người thuộc típ trình tự sắp đặt thời gian biểu rất chặt chẽ, sít sao. Kiến Thức Ngày Nay số đặc biệt xuân Kỷ Mão (1999:39, Phạm Vũ Lửa Hạ)

* Tao không phải típ lính văn phòng. Anh Vân (2003:23)

* Cái típ người khôn ngoan, nhu nhược, thực dụng ấy không hợp với con. Chu Lai (2008:88)

* Thưa, hết thảy người ở Huế đều một típ như người nầy hả? Vương Hồng Sển (2013h:466)

NQT (1992:419), NKT (2005:1617)

[ii] Ngồi trong đám trếch, ấm B… cũng đủ cái thạo đời nói những câu:… món nui này phải làm thế này mới khéo,… hầm một con ngỗng cần phải có ngần ấy típ mới thật ngon…. Vũ Trọng Phụng (2006c:83-84)

[iii] *  Phải « com măng » hàng bánh giò gói riêng cho chú một chiếc bánh nhân bằng bức thơ của Gia nin nhét trong tuýp thuốc ngủ nhỏ bé; chú tìm mà đọc. Duyên Anh (1957:368)

* Băng đạn thì lấy ống tuýp xe đạp. Thép Mới (1985:207)

* Chính những người như hắn hoặc như ông đã ra lệnh săn đuổi chúng tôi trên đường phố, cắt ống quần loe khi các ông không mặc quần loe, cắt ống quần tuýp khi các ông không mặc quần tuýp. Dương Thu Hương (1990:225)

* Đó là “dàn nhạc của Staline” gồm nhiều ống tuýp phóng rockét, mỗi khẩu súng có tới mười hai ống phóng đạn có thể phóng đồng loạt cùng một lúc. Lê Kim (2004:517)

* Sau đó họ sẽ ăn tiếp hai hay ba trăm tuýp nữa, vẫn đưa hỏa hồng như lần đầu tức là một nghìn hay một nghìn rưởi đồng. Nguyên Hồng (2005tk:36)

* Giao ước năm trăm đồng hoa hồng cho một trăm tuýp thuốc, bọn buôn cũng khá là bạo. Nguyên Hồng (2005tk:37)

* Rất có thể Tú còn ăn vào mỗi tuýp từ một đến ba đồng nữa. Nguyên Hồng (2005tk:37)

* Búng tay vào từng cái tuýp khung xe lắng tai nghe âm thanh từ đó phát ra. Ma Văn Kháng (2006:30)

* Cậu dường như bị chìm lấp trong không gian ngổn ngang cọ vẽ, tuýp màu, toan. Trầm Hương (2008:351)

* Quần ống tuýp, áo chim cò. Đẹp chi mà khéo giở trò anh ơi! Chu Văn (2010-2:52)

LVH (1957:120), KMA (1977b:472), NQT (1992:436), LNT (1993:795), NKT (2005:1723), HP (2006:1070), TTA (2009:118)

[iv] * Huy là “tuýp” người đàn ông rất chiều vợ. Lâm Tường Dũ (1991:52)

* Nhưng chính điều ấy lại làm cho nàng chú ý, nàng là tuýp người không ưa sự giả hình. Lê Minh Khuê & Trần Thị Trường & Vân Hạ (2006:246)

* Nó thuộc tuýp người tri túc, biết chắc việc nó làm, cái nó biết, khả năng nó tới đâu, rõ là dân Hà Nội. Nguyễn Quang Lập (2011b:52)

[v] NQT (1992:436)

[vi] * Lúc em cùng dì em đang ngóng trông đợi cộ mà coi, bổng đâu có 4 người đều ăn mặt đồ xa-hoa cả, rất tốt đẹp, nào là áo ga-bạt-đinh, quần tích-so, người thì đội nón lớn, người thì cách-kết, coi ra có vẻ phong nhã là thầy thông tý-tý, hay là những cậu học-sanh công-tữ chi-chi vậy ! Trung Lập Báo số 249 (1924:1, Yvonne Bùi)

[vii] * Quần tít-so một cái, áo banh ga lại với giày tây, chủ đi đâu mà đồ hởi còn đây, nên đem lại bẩm thưa với chủ : Rằng đồ nầy của công tử hồi quê hương nên gởi đở lại đây, chắc về nhà cậu gởi măng đa đặng chuộc đồ nầy, còn bây giờ không có nên cậu đành trốn mất..... Trung Lập Báo số 97 (1924:4)

* Đồng tiền lương lảnh được, thật là chảy máu mắt, đổ mồ-hôi, vậy mà góp-nhóp tiện-tặng được hai mươi lăm đồng, cũng đi bổ một bộ tít-so để mặc. Trung Lập Báo số 170 (1924:1, Trương-Quang)

* MẤY NĂM NAY HÀNG TƠ LỤA NGOẠI QUỐC KHAN, HÀNG NỘI HÓA THIẾU THỐN, CHO NÊN BẢN HIỆU CHỦ NHÂN ĐÃ VÌ NỀN CÔNG NGHỆ NƯỚC NHÀ MÀ KHÔNG QUẢN KHÓ NHỌC, KHÔNG NGẠI TỐN TIỀN RA CÔNG NGHIÊN CỨU ĐỂ CHẾ TẠO CÁC THỨ HÀNG RẤT TINH SẢO NHƯ THE, LĨNH, ĐẬU, LỤA CÓ CẢI HOA RUỘM ĐỦ CÁC MẦU CHO CÁC QUÝ BÀ, QUÝ CÔ HÀNG TÍT-SO, ĐŨI, TROPICAL, HÀNG MÙA RÉT CHO CÁC QUÝ ÔNG. Thanh Nghị số 7 (1941:48)

* Nguyễn Khắc Trương trước dùng thợ thủ công để ươm tơ, năm 1920 cũng dùng toàn máy móc ngoại quốc để ươm tơ, guồng sợi và mua 20 khung cửi dệt kiểu Ly-ông của Pháp để dệt lụa và tít-so. Tập San Nghiên Cứu Văn Sử Địa số 43 (1958:43, Nguyễn Công Bình)

* Nguyễn Khắc Trương trước dùng thợ thủ công để ươm tơ, năm 1920 cũng dùng toàn máy móc ngoại quốc để ươm tơ, guồng sợi và mua 20 khung cửi dệt kiểu Ly-ông của Pháp để dệt lụa và tít-so. Nguyễn Công Bình (1959:85)

[viii] * Trước cửa Nhà hát đã có mấy gã cười cười rất nhã nhặn chào Kiều, xin lỗi Kiều, hỏi thứ “tít suy” này Kiều mua được ở đâu, rồi cầm hẳn cổ tay và ve áo của Kiều mà xoe xoe vuốt vuốt, khen nức khen nở. Nguyên Hồng (2005c:1036-1037)

[ix] * Nhưng mà chũ tàu lại đành nở lòng xiết cái áo u oe tít xo lại với cái giấy thuế thân và buộc ngày mai nầy là 4-10-24 lúc tàu ghé Vinhlong phải đem tiền quá giang trã rồi sẻ lấy mấy món đồ ấy. Trung Lập Báo số 218 (1924:4)

* Sớm mai 12 Novembre 1924 có một vị ăn-mặt u-hoe tít-xo cà-ra-oách, giày ăn-phón, xem tướng mạo đoan trang, nghe nói người nầy ăn học giỏi, có bằng cấp lớn, lảnh một phần trách nhậm rất cao trọng trong một sở giáo huấn tư, cũng vị tình anh em bà con hay là sao chưa rỏ, với một người « đa kim ngân » đương giam tại khám Long-xuyên, nên đem 500$ đến tại nhà tư quan thẩm án nói chuyện. Trung Lập Báo số 250 (1924:4)

[x] * Lúc lên tàu, bà ta mặc một chiếc áo sơ mi kẻ ô xám có cầu vai và túi lớn trước ngực, váy trắng hàng tít xuy. Dương Thu Hương (1990:242)

NQT (1992:420), LNT (1993:778)

[xi] * Trong khi tôi com-lê may bằng tít-xuy Ăng lê ở cửa hiệu sang đường Vương Phủ Tĩnh (đại sứ quán cho tiền) thì áo bông Lê Đạt tòi mền đã bợt ra, và chân không bít tất xỏ dép râu. Trần Đĩnh (2014-1:114)

[xii] * Đường hoàn toàn không còn nhập cảng được (năm 1913: 5.474 tấn, năm 1918: không còn tấn nào), dầu thắp kém 12 tấn, chai lọ kém 1.109 tấn, sợi đay gai kém 53 tạ, vải kém 82.241 tạ, tít xuy len kém 1.909 tạ, những thứ hàng khác như rượu, tơ lụa, các vật dụng, v.v. đều giảm đi rõ rệt. Nguyễn Công Bình (1959:69)

[xiii] Ấy là đám người trẻ tuổi tóc mượt, áo sơ mi màu cào cào, đang ca tụng một thứ hang tuyt-so ngoại quốc. Nguyễn Tuân (2006t:382)

[xiv] * Chưa dứt lời, quan tổng đốc đã nhận một cái tát đánh bốp vào mặt do người khách mặc áo tuýt-so giáng cho. Chu Văn (2010-2:1085)

[xv] Bên bàn đèn, cậu phán Huề mặc cái vét tuýt si lụa, quần lửng, ống chân xám đen trong đôi bít tất hoa đào. Tô Hoài (2007m:269)

[xvi] Cậu phán Huề mặc bộ sang quần áo tuýt suy lụa, mũ phớt, tay cầm gậy gỗ mun bịt bạc. Tô Hoài (2007m:264)

[xvii] NQT (1992:437)

[xviii] * Anh Tư xăm xoi nhìn từ đầu đến chân Chín Thuộc, từ chiếc nón nỉ nhung màu đỏ bầm, từ cái « pát » tóc để dài, đen chấn sắc lẻm, tới cái áo sơ mi lụa mới tinh khôi ủi sát rạt, tới cái quần « tuýt-xo » vàng ngà « li » chém gió và gấu quần quét sà trên mặt đất... tới đôi giày da đánh bóng, đóng « móng ngựa » nên kêu lách tách ở mỗi bước đi... Lê Xuyên (1965:115)

* Đến chiều, Thầy mặc bộ đồ “cồm plê” tuýt xo An Thái sang trọng màu vàng mơ, đến họp hội đồng nhà trường do ông Đốc Tây chủ tọa. Chí Linh (2006:69)

* Đi một quãng, tôi gặp bọn thằng Phi, thằng Tính mặc quần sóc tuýt-xo, áo sơ mi thả cúc, đứng giữa đường cạnh chiếc ô-tô mui hòm sơn đen chết máy đỗ bên lề. Đoàn Giỏi (2007:107)

KMA (1977b:565), NQT (1992:437), LNT (1993:795), HP (2006:1070)

[xix] * Thế rồi một buổi sáng kia, hồi trống ra khách vừa giứt, quan chậm rải với bộ âu trang tuýt-xo-xoa ra đến công đường, thì ba ông chức việc làng Y., khúm núm hai tay đặt cái lể 2 chai sâm-banh và hộp bít-qui lên trên chiếc ghế chạm lộng ở trước bu-rô, rồi lại khúm núm hai tay dâng lên một lá đơn. Tiếng Dân số 1152 (1937:2, L. C.)

[xx] * Xóm Bãi bà con có ghe, đưa ghe lên thị xã mua cống « bi » về làm hầm mau lắm. Bùi Minh Quốc (1981-1:89)

[xxi] * Những người đang đi trên đường cũng không lo, vì thành phố đã có sáng kiến làm hố cá nhân suốt dọc các đường phố bằng các ống xi măng, gọi là ống “buy”, vừa cho một người, xuống hầm cá nhân là yên tâm. Nguyễn Đức Cường & Phạm Lan Hương & Nguyễn Thị Nguyên (2012:18, Nguyễn Văn Trân)

[xxii] * Nửa tháng trời, từ hôm được cảnh sát trả tự do, Nguyễn Đạm về bin đinh sống với Mừng lác. Duyên Anh (1957:114)

* Về đến bin-đinh, chị Hồng dìu tôi lên phòng. Duyên Anh (1967:49)

* Vợ ông ta ghen, thuê người đón ở cửa bin đinh Núi Trắng, tạt át xít vào mặt chị Hồng. Duyên Anh (1967:78)

* Chị Hồng về ở căn phòng cũ tại bin đinh Núi Trắng. Duyên Anh (1967:97)

* Ngay chiều hôm đó một người bạn thân, nổi tiếng ngổ ngáo của chị Hồng, cùng ở bin đinh Núi Trắng, cùng ở lầu hai, sang thăm tôi. Duyên Anh (1967:103)

* Chúng tôi giã biệt bin đinh Núi Trắng lúc mọi người đang ngủ say sưa. Duyên Anh (1967:123)

* Tôi âm thầm trở lại bin đinh Núi Trắng. Duyên Anh (1967:169)

* Tin tôi trở lại bin đinh Núi Trắng sau ngót hai năm bỏ đi  « theo tiếng gọi của ái tình » làm chấn động dư luận… bin đinh. Duyên Anh (1967:170)

* Tao về với thế giới bin đinh lần này hơi lâu. Duyên Anh (1967:171)

* Nhưng những người độc thân ở bin đinh đã sống như vậy đó. Duyên Anh (1967:175-176)

* Phải nhìn cái « gà men »  cơm để gần cửa phòng dầu dãi cả đêm, vì chủ phòng cao hứng đi chơi quên về, mới cực tả được sự lười biếng, nham nhở của đời sống ở bin đinh.  Duyên Anh (1967:176)

* Thế mà tôi đang sống ở bin đinh. Duyên Anh (1967:176)

* Ăn uống xong, nó đưa tôi về bin đinh Núi Trắng. Duyên Anh (1967:184)

* Nó lao xe vào sân bin đinh, thắng rét. Duyên Anh (1967:185)

* Chờ tiếng máy xe hơi của nó rồ mạnh và lao khỏi sân bin đinh, chúng tôi mới đóng cửa, « bình luận  » bố con Lê Văn. Duyên Anh (1967:187)

* Hết người này đến người khác bấm chuông điện (oái oăm cho chàng, vì cái chuông điện của căn phòng bin-đinh cổ lỗ sĩ này kêu rè rè như tiếng ngỗng đực), vào ngồi cả buổi, giả vờ nói chuyện tầm phào, nhưng thật ra là để làm quen với chàng thanh niên bảnh trai. Người Thứ Tám (1970:10)

* Trong thành phố Sài gòn, ông Hoàng đã thuê sẵn hàng chục căn phòng ở rải rác tại mọi lữ quán, nhà săm, và bin-đinh.  Người Thứ Tám (1970:179)

* « Bin-đinh » này xây dựng chưa hoàn tất, thì Sài Gòn đã được giải phóng. Nguyễn Khắc & Lê Kim (1976:29)

* Suốt từ Sài-gòn qua Vũng-tàu, Đà-lạt, Buôn-mê-thuột, Vĩnh-long, Cần-thơ, Mỹ-tho, Phan-rang... rồi lan tới cả Đài-loan, Thụy-sĩ, Anh... đâu đâu cũng thấy có « vi-la ông Thiệu », « bin-đinh ông Thiệu », « cao ốc ông Thiệu », « nhà chuẩn bị dưỡng lão của ông Thiệu », « cư xá hải ngoại của ông Thiệu »... Nguyễn Khắc & Lê Kim (1976:234)

* Penny hướng dẫn tôi dạo quanh bin đinh và căn nhà lớn gọi là nhà kho. Thế Kỷ 21 số 8 (1989:55, Vũ Huy Quang)

* Lúc làm “Trung Bắc Chủ Nhật”, tôi có viết về cách thức làm báo tabloid và, mở đầu thiên sưu tầm này, tôi có nhắc lại một chuyện về nghề làm báo do ông tổ sanh ra tabloid kể lại: bao nhiêu kho tàng của Diêm Vương chật ních vàng bạc, không còn chỗ đâu mà chứa nữa, mà âm phủ lúc ấy lại gặp cái nạn nhân mãn, người nhiều mà đất hiếm, không thể xây thêm bin đinh được, Diêm Vương, một hôm, bèn hội quần thần lại hỏi ý kiến để tìm xem có cách nào tiêu đỡ ít vàng bạc đi không. Vũ Bằng (2008:277)

* Và, quanh khu trung tâm đầy ắp những bin-đinh, những trụ sở của các ngân hàng lớn, những hang (sic), cửa hiệu, cơ quan ngoại quốc. Trường Giang (2009:252)

LNT (1993:478), CBT (2006:18), HP (2006:67), TTA (2009:24)

[xxiii] * Với số lợi tức nghèo nàn đó để sống trong thời buổi vậc giá hôm nay chắc M... sẽ suy tư nhiều để tạm quay lưng với ánh đèn đại lộ, với những tầng « binh đinh » cao ngất, với những đống tiền mà người ta đã  vứt ra cho M... không đếm xuể. Giữ Thơm Quê Mẹ số 11 (1966:63, P. S)

[xxiv] * Ấy là chưa kể đến cô gái kiêu ở trên buyn-đin cao nghệu có máy lạnh và chàng thì ở một căn gác mà trưa nào chàng cũng phải đi lang thang. Giữ Thơm Quê Mẹ số 6 (1965:78, Chinh Ba)

[xxv] * Căn phòng trú ngụ của vợ chồng Bằng tại Sài-gòn cũng trên một buyn-đinh ở trung tâm thành phố. Tạp Chí Sáng Tạo Bộ Mới số 4  (1960:92, Thanh Tâm Tuyền)

* Phòng hội nghị của « buyn đinh » tại Cast River chưa bao giờ thấy một cảnh tượng như vậy. Lê Thanh Hoàng Dân (1971ls-02:189)

* Hai căn phòng rộng rãi ở buyn-đinh. Ngọc Linh (1996:342)

* Những buyn-đinh ken sát nhau, sừng sững chọc trời. Nguyễn Khắc Phục (1999:690)

* Ở những buyn-đinh hàng chục tầng, cán bộ chiếm ngụ cuốc những nơi xới được đất lấy chỗ trồng rau để "cải thiện" kinh tế gia đình. Nam Dao (2007-2:757)

* Tuấn ở phố Lý Thường Kiệt, con phố đẹp có hàng cây cơm nguội râm mát, những biệt thự sang trọng đang dần dần nhường chỗ cho những tòa buyn-đinh hiện đại khiến ngôi trường Đại học y dược kiến trúc cổ như cái miếu nhỏ bên đường. Lê Văn Ba (2009:202)

* Ở những buyn-đinh hàng chục tầng, cán bộ chiếm ngụ cuốc những nơi xới được đất lấy chỗ trồng rau để “cải thiện” kinh tế gia đình. Nam Dao (2014-2:318)

[xxvi] * Một tên thợ giặt đồ dơ, đừng vội chê làm nghề hèn hạ, anh hốt bạc xây buynh-đinh như thợ mã phất giấy đồ minh khí, cả hai người lo làm giàu, cũng không ai trách duy không ai nhớ mà tìm lại nghiên mực Tức Mặc Hầu, vậy tiền của dư, để làm gì. Vương Hồng Sển (2013h:541)

TTA (2009:24)

[xxvii] TTA (2009:46)

[xxviii] NQT (1992:206)

[xxix] * Tại sao cứ phải nói « juýp », « phờ-ri-dê », « súng đui-xết », « ảnh đờ-mi co, cát-xít », « máy bay B vanh nớp », « pu-lô-vơ », « ghi-đông », « gác-đờ-bu » v.v... mà không dùng: váy, uốn tóc, súng 12 ly 7, ảnh nửa mình, bốn sáu, máy bay B hăm chín, áo len cộc tay, tay lái, cái chắn bùn... ? Tập San Nghiên Cứu Văn Sử Địa số 26 (1957:68, Hồng Giao)

[xxx] * Kìa, đứng kế con mẹ mặc "ríp" trắng. Nguyễn Ngọc Ngạn (1987n:28)

[xxxi] * Phần “móng” của nhà bè khá đơn giản, mươi chiếc thùng phi gắn kết bởi lượt ván sàn. Đinh Anh Tuấn (2006:36)

* Khi Hoàng Vân đẩy thùng phi phân người ngang qua trước cửa khu giam biệt lập, có hàng chục người già trẻ, ló đầu ra đón mừng hồ hởi, có kẻ quăng ra cho anh một bao thuốc lào Vĩnh Bảo, có kẻ liệng cho anh vài điếu thuốc lá Sông Cầu… gọi là chút tình Hồ minh Dũng (2004:124)

NQT (1992:317), HCT (2007:991)

[xxxii] * Xẻng đào đất tự chế bằng đai thùng phuy. Kiến Thức Ngày Nay số 373 (2000:5, Nguyễn Văn Vinh)

* Nước uống thì được bơm qua ống bơm đầy thùng "phuy" đặt sẵn trong khoang. Tam Giang & Bùi Ngọc (2003:8)

* Chúng phải chuyển cơ man nào là phuy xăng dìm xuống lòng sông Nậm Rốm. Nguyễn Tuân (2006k:33)

* Bên dãy lán nữ nằm đối diện là một khoảng đất trống để rải rác vài mảnh thân máy bay, những dãy thùng phuy dầu, áo lót phụ nữ nhuộm màu cỏ úa phơi trên hàng rào. Nguyễn Minh Châu (2007c:57)

* Có lần đơn vị anh dùng vỏ phuy xăng chôn dưới đất làm hố cá nhân. Nguyễn Kiên (2008:39)

* Nước trong phuy sôi đều đều. Bảo Ninh (2011:274)

* “Phuy” xăng thủng, dầu vụt ra xoe xóe. Chu Văn (2010-1:345)

* Lại phải giờ cắt nước mà thùng phuy nhà tôi cạn khô, anh cứ chân bê bết bùn ngồi chuyện. Trần Đĩnh (2014-2:90)

KMA (1977a:74), VCH (1988:198), NQT (1992:335), HP (2003:792), HCT (2007:991), TTA (2009:97)

Bò ăn cỏ có cần biết cỏ lấy từ đâu?

Hôm 18-01-2023, Oleg Matveychev bỏ lên blog cá nhân một tin giật gân về nghệ sĩ Boris Grebenshchikov.

Y không buồn dẫn nguồn.

Google tìm được 82 trang mạng đưa cùng tin này. Dĩ nhiên tất cả 82 trang đó đều của Nga và đều không dẫn nguồn. 

 

Ở Việt Nam Nguyễn Trung Tú cũng không thấy cần thiết phải dẫn nguồn.

 

Thế nhưng bò đỏ vẫn sướng như điên. Chưa đầy chín tiếng đồng hồ sau khi Tú nhai lại cái tin giật gân về Boris Grebenshchikov, tút của Tú đã có 91 comment và 8 share. Sáu tiếng sau nữa, số comment lên 130 và số share lên 11. Bò không ăn cỏ thì biết ăn gì?

Cái ba thồ là cái gì?

Là cái yên thồ chất trên lưng lừa ngựa. Do tiếng Pháp bât.

* Nhưng ba thồ lênh khênh vẫn lặc lè trên lưng chúng. Nguyễn Huy Tưởng (2006tp:777)

Có quá đáng không?

Một độc giả Kiến Thức Ngày Nay số 129 (15-01-1994) than phiền với Huệ Thiên:

Chẳng lẽ tiếng Việt không có từ nào để thay thế cho từ “lô-gích”? Ta có 4000 năm văn hiến mà vẫn bị “hổng” khi đụng lô-gích nên đành “bỏ trống” hay sao? Vậy tiếng của ta để làm gì?

 

Huệ Thiên biểu đồng tình:

Ông cho biết mình ở Sài Gòn 40 năm nhưng trước năm 1975 chưa từng nghe người Việt Nam nào nói tiếng Việt mà lại xen vào hai tiếng lô-gích. Có lẽ ông đã nói không quá đáng. (An Chi (2006-1:172))

 

Thật ra lô-dích đã xuất hiện trên sách báo những năm ba mươi của thế kỷ trước.

* Đây là chưa bàn đến ý-nghĩa của lời thơ còn chỗ vụng, mà hẵng nói về thể-tài của thơ, thì cách lập-luận như thế không phải là phép tam-đoạn-luận trong lô-dích (logique) là gì. Nam Phong Tạp Chí số 196 (1934:341, Hải-hạc)

* Ông không có « lô-dích » tí nào cả. Phong Hóa Tuần Báo số 79 (1933:9)

* Hiểu lô-dích chưa ? Phong Hóa Tuần Báo số 79 (1933:9)

* 2. Dịch câu ấy không đủ lô-dích và đã « sa lạc vào chỗ sai lầm » (« tùng bê » dans l’erreur). Phong Hóa Tuần Báo số 108 (1934:2, Tứ-Ly)

Sau Hiệp Định Giơ-ne-vơ, sách vở miền Bắc lưu hành đồng thời nhiều dạng: lô dích,[i] lô gic,[ii] lô gíc,[iii] lô gich,[iv] và lô gích.[v] Các dạng này cũng xuất hiện trong sách vở in ấn ở miền Nam trước 1975.
* Họ không hiểu rằng chế-độ thực-dân trong bản-chất của nó, là bạo-động và bất-nhân, và những người đi thực-dân phải bạo-động bất-nhân theo một « lô-gíc » nội-tại của dự-phóng thực-dân. Nguyễn Văn Trung (1963:30)

* Mà ông lại muốn đem cái lô-gích khả kính của phương Tây ra để truất cái thú duy nhất, cái quyền duy nhất đó của họ ư ? Nguyễn Hiến Lê (1974:73)
 

Từ điển của Châu Văn Cán (1963:558) có lô-dích.

 

Lên báo kêu rằng chưa từng nghe hay chưa từng thấy thì cũng hơi quá đáng. Có gì để mà kêu ca?

 

---

[i] * Việc nghiên cứu những vấn đề căn bản về biện chứng pháp , về lô-dích biện chứng (logique dialectique), về nhận thức luận và một số vấn đề giáo dục cộng sản của nhân dân lao động, chưa làm cho mọi người thỏa mãn. Tập San Nghiên Cứu Văn Sử Địa số 19 (1956:70, Nguyễn Lương Bích)

* Chẳng qua là vì chúng ta thiếu cái "lô-dích" về đạo đức trong sự chiến thắng. Hồ Linh (1998:271)

CVC (1963:558), NQT (1992:235), LNT (1993:611)

[ii] * Cách đây hơn 2.000 năm, nhà toán học Hy-lạp Ơclít đã có gắng đặt một cơ sở lôgic chặt chẽ cho hình học đó, bằng cách xây dựng nên một hệ tiên đề rồi dùng suy diễn lôgic chứng minh các định lý. Tin Tức Hoạt Động Khoa Học số 2 (1960:19, Nguyễn-Cảnh-Toàn)

* Mưu mô ấy bắt đầu ngay từ « nghệ thuật Lun-li » của thời đại trung cổ ; sau đó những khối óc như Lép-nít và La-pơ-lát-xơ đã tìm cách sáng tạo một toán thuật tuyệt đối trong toán học và lôgic học mà ông nói là có thể dùng để giải bất cứ bài toán nào ; trong mấy chục năm gần đây, những người nghiên cứu nhận thức luận ngữ nghĩa như Các-náp, Mô-rít, Cô-rơ-gíp-ski, cũng như các nhà lôgic học Ba-lan Tarski và Lu-ca-xe-vit tìm cách đặt ra « những bảng khoa học », phổ dụng và các thứ hệ thống « Siêu lôgic học », « Siêu ngôn ngữ học » và « Siêu ngữ pháp học ». Tin Tức Hoạt Động Khoa Học số 2 (1960:58)

* Ở Mác-bua ông đã thu hoạch những kiến thức vững vàng về toán, triết học, lôgic, vật lý, hóa học ; trong các môn khoa học tự nhiên ông nắm chắc khoáng học, thực vật và động vật học ; trong các ngành ứng dụng ông đã có kinh nghiệm thực tiễn về cơ khí, luyện kim ; ông lại biết khá nhiều về các nghề thủy tinh, đồ gốm, đồ sứ, làm muối, hàng hải, thiên văn và địa lý. Tin Tức Hoạt Động Khoa Học số 10 (1961:1, Tạ Quang Bửu)

PVB (1986:146)

* “Lô gic” nó thế! Huỳnh Dũng Nhân (2012:112)

* Thế mấy thằng ăn cắp cốp xe lúc nãy? Huỳnh Dũng Nhân (2012:112)

* “Lô gic” của nó thế, anh ạ. Huỳnh Dũng Nhân (2012:112)

* Nói một các “lô gic” – bọn em sống khổ lắm. Huỳnh Dũng Nhân (2012:113)

* “Lô gic” ở chỗ ấy đấy! Huỳnh Dũng Nhân (2012:113)

* “Lô gic” nó thế! Huỳnh Dũng Nhân (2012:112)

[iii] * Ở đây, chúng ta hãy nói vắn tắt về cái gọi là « tiêu chuẩn lô gíc của chân lý ». Tin Tức Hoạt Động Khoa Học số 2 (1960:58)

* Hình ảnh đó thật là hoàn chỉnh, khi ấy, tôi nghĩ người Việt Nam thật là đẹp, dũng cảm và không lô gíc. Nguyễn Bá Cộng (1979:599)

* Ông nghiên cứu lô gíc toán tại trường ĐHTH Cambridge Tạp Chí Thông Tin Toán Học tập 3 số 2 (1999:10, Ngô Việt Trung)

* Công việc tìm diệt tổ mối đáng căm hờn này, công việc bảo vệ đê, chống loài thuỷ tặc yêu quái này cung cấp cho con những dữ kiện để con xây dựng lô-gíc tư tưởng, lô-gic sống cho con: với cái xấu xa, đê hèn, cái cao cả phải biết mở đường, vượt qua, không có lý gì mà lại trở thành kẻ hèn hạ, trái lại phải hiên ngang, hiên ngang như những con đê. Ma Văn Kháng (2003III:130)

* Nó dựa vào nghĩa của từ điển, nhưng nhiều khi nó không giữ lại nguyên nghĩa ban đầu; thậm chí nhiều sắc thái nghĩa mới của nó không còn mang khái niệm lô-gíc để ta có thể định nghĩa nó một cách dễ dàng. Ngôn Ngữ & Đời Sống số 72 (2001:5, Nguyễn Lai)

[iv] * Xuất phát từ lý luận và khái niệm hiện có, qua suy diễn lô-gich hay suy dẫn toán học, qua sự tiếp xúc của các lý luận và khái niệm, người ta có thể thu được lý luận mới, dự kiến được sự thực mới. Tin Tức Hoạt Động Khoa Học số 7 (1960:50, Nguyễn Đăng Khê)

* Khi cái siêu hình đã hàm chứa cái lô-gich thì lại không còn là siêu hình nữa. Chu Lai (2009:251)

[v] * Và thành lập nhóm học tập về « lô-gích-toán », nhóm này đã bắt đầu hoạt động với sự tham gia của 10 cán bộ trường bạn. Tin Tức Hoạt Động Khoa Học số 5 (1960:36)

* Bởi vậy, từ địa vị giám đốc trường Cao đẳng quốc phòng ngụy, Vĩnh Lộc quay sang chân giữ vườn cho trường Cao đẳng Cơ đốc Mỹ, là đúng con đường « việt gian hóa... kiếp » rồi, là lô gích. Nguyễn Khắc & Lê Kim (1976:162)

* Nhưng bắt đền người nhà thì kém “lô gích” lắm. Nguyễn Công Hoan (2005k107)

* Và con quyết sống theo lôgích của con! Ma Văn Kháng (2003III:490)

* Vậy phải thay lô-gích bằng “từ Việt” nào thì chúng tôi thấy rất khó. An Chi (2006-1:173)

* Một thực tế dữ dội dẫn đến một ý thơ quyết liệt là điều phù hợp với lô-gích của nghệ thuật: Huỳnh Như Phương (2008:35)

* Cái lô gích sách lược này làm đầu tôi dịu đi được một ít. Trần Đĩnh (2014-1:259)

KMA (1977b:528), NQT (1992:235), LNT (1993:611), LPT (2001:689), HHT (2002:325), NKT (2005:968), HP (2006:580), TTA (2009:74)

Sao gọi là "công tử bột"? (Lê Minh Quốc - Người Lao Động)

28-11-2021 - 07:19 | Văn nghệ
(https://nld.com.vn/van-nghe/sao-goi-la-cong-tu-bot-20211127192813731.htm)

Kho tàng thành ngữ tiếng Việt có câu: "Công tử bột". "Kể chuyện thành ngữ, tục ngữ" của Viện Ngôn ngữ học (NXB Khoa học Xã hội - 1999) giải thích: "Công tử bột là ai mà hễ chàng nào ít am hiểu xã hội, vẻ béo tốt, trắng trẻo, ăn mặc sạch sẽ cứ ngơ ngơ ngác ngác trước cuộc sống, vụng về trong công việc, thích ăn chơi, lười biếng hoặc yếu ớt trong lao động đều bị liệt vào hạng người này" (tr.104).

Tại sao thành ngữ này xuất hiện? Cũng theo "Kể chuyện thành ngữ, tục ngữ": 1. "Chính là các công chức ngành dây thép (bưu điện) trong thời Pháp. Thuở ấy các quan chức này thường ăn diện quần áo trắng, bảnh bao, chạy như cờ lông công trên các đường phố ở thành phố lớn"; 2. "Và từ bột là cách đọc chệch âm từ poste trong tiếng Pháp, có nghĩa là bưu điện (dây thép)" (tr. 105).

Tuy nhiên, theo "Từ điển các từ tiếng Việt gốc Pháp" của Nguyễn Quảng Tuân - Nguyễn Đức Dân (Hội Nghiên cứu và Giảng dạy văn học TP HCM - 1992): "Chữ poste nếu có phiên sang tiếng Việt thì cũng đọc là "bót", bốt" chứ không ai đọc là "bột" cả"; và cho rằng: "Có thể "công tử bột" chỉ được dùng để chế nhạo các anh chàng nhà giàu làm dáng cũng thoa phấn lên mặt. Phấn được làm bằng một thứ bột mịn. Thế thì chữ "bột" ở đây chỉ là một danh từ chung nên người ta mới đem "công tử bột" để đối với "tiểu thư vôi" (tr. 85).

Trước hết, xin nói ngay 2 điều:

1. Nếu "các anh chàng nhà giàu làm dáng cũng đem phấn thoa lên mặt" ắt phải gọi "công tử phấn". Vì phấn là phấn; bột là bột. Phấn và bột không thể hoán đổi cho nhau, nhất là khi nó gắn với từ mặt. "Biết thân chạy chẳng khỏi trời/Cũng liều mặt phấn cho rồi ngày xanh" (Truyện Kiều); "Cô kia đen thủi đen thui/Phấn đánh vô hồi, đen vẫn hoàn đen"; Mặt hoa da phấn; Má phấn môi son... Không thể đổi phấn qua bột trong ngữ cảnh này - cho dù phấn trong chừng mực nào đó cũng là loại bột dùng trang điểm nhưng người ta vẫn gọi đánh phấn, phấn trang điểm chứ chẳng thể nào nói bột!

2. Nếu nói so sánh với "tiểu thư vôi", người ta không dùng "công tử bột" mà phải là "công tử vỏ". Ta hãy đọc lại câu văn trên báo chí thập niên 1930 do nhà nghiên cứu Trần Đức Anh sưu tập: "Không những thế, chúng ta lại còn vẽ vời đi đền kia phủ nọ, nói rằng năm mới đi lễ cầu phúc cầu tài; nhưng xem ra số người thành tâm đi lễ thì ít, còn phần đông là bọn công tử vỏ, tiểu thư vôi giả dạng đi lễ cầu lộc cầu tài mà kỳ thực chỉ để khoe giòn, khoe đẹp" ("Bàn về chơi xuân trên báo xưa", Báo Ngày Nay ra ngày 26-2-2012). Rõ ràng, đã công tử vỏ ắt "sánh duyên" tiểu thư vôi. Vỏ và vôi hàm nghĩa giả dạng hình thức, chưng diện, tô phết cái mã bề ngoài - nói như Tú Mỡ là "Để che đậy cái sơ sài bên trong".

Nói tóm lại, sự ra đời của thành ngữ "công tử bột" không liên quan gì đến những cách giải thích vừa nêu.

Căn cứ vào "Hát bội Théâtre traditionnel du Viet Nam" (NXB Nam Chi tùng thư - 1970) của Huỳnh Khắc Dụng, "Bến Nghé xưa" của Sơn Nam (NXB Văn Nghệ - 1981), ta biết cụm từ này gắn liền với hát bội. Trước đó nữa, trong bài khảo cứu "Hát bội" in trong Tạp chí Phổ Thông số 35 (15-6-1960), nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Quý cho biết trong hát bội có điệu hát tên gọi là "Bài thằng Bột": "Dân gian thường gọi con quan ở trong triều là công tử bột, học hành chẳng ra hình, ở không nên nết, tụ năm tụ ba, hiếp kẻ cô đơn, nịnh người quyền thế, có một tài chim gái mà thôi, không giúp ích cho gia đình, chẳng làm lợi cho xã hội. Sân khấu cổ truyền trình diễn những nhân vật đó làm trò cười cho khán giả, cho nói giọng trọ trẹ, đầu bịt khăn gò, mặt cho giồi phấn mốc, mắt mang kiếng giọng vàng, chơn đi giày Tàu, tay cầm quạt lông, mình mặc áo gấm, ra vẻ sang trọng, có nét ăn chơi, ăn nói ngược ngạo láo xấc".

Rất khó giải thích vì sao dân gian lại gọi con cái hư đốn của nhà quan là bột? Theo nhà văn Sơn Nam, Hoa Bột, Ba Bột là tên riêng của nhân vật trong tuồng hát xưa. "Đại Nam quấc âm tự vị" (1895) cũng ghi rõ: "Hoa Bột, Ba Bột - tên riêng. Người không biết điều mà hay nói phách, hay ỷ thị cũng gọi thằng bột".
(https://nld.com.vn/van-nghe/sao-goi-la-cong-tu-bot-20211127192813731.htm)