Ngụy Khắc Đản với cách phiên âm từ và ngữ tiếng Pháp bằng chữ Nôm và chữ Hán (Việt ANh - Tạp chí Hán Nôm)

Ngụy Khắc Đản với cách phiên âm từ và ngữ tiếng Pháp bằng chữ Nôm và chữ Hán (Tạp chí Hán Nôm, Số 2 (81) 2007; Tr. 23-33)

Cập nhật lúc 16h15, ngày 09/05/2009

Ngụy Khắc Đản với  NGỤY KHẮC ĐẢN VỚI CÁCH PHIÊN ÂM TỪ VÀ NGỮ TIẾNG PHÁP BẰNG CHỮ NÔM VÀ CHỮ HÁN ThS. VIỆT ANH Viện Nghiên cứu Hán Nôm (Để chữ Nôm hiển thị đúng, Xin đọc file PDF đính kèm)          Năm 1863, một phái đoàn ngoại giao do Phan Thanh Giản (1796 - 1867), Phạm Phú Thứ (1820 - 1880), Ngụy Khắc Đản (1817 - 1878) dẫn đầu sang Pháp và Tây Ban Nha để đàm phán về chủ quyền ba tỉnh Nam kỳ của Việt Nam. Nhà bác học Trương Vĩnh Ký (1818 - 1898) đã được các vị Chánh, Phó sứ lựa chọn làm phiên dịch chính cho đoàn. Các con tàu Écho, Européen và Japon đã đưa và đón phái đoàn này trong một sứ mệnh đầy khó khăn. Ba vị sứ giả này cùng soạn chung bản ghi chép về chuyến đi với tên gọi Tây phù nhật ký. Bên cạnh đó, Phạm Phú Thứ có soạn Giá Viên biệt lục cho riêng mình. Hai bản nhật ký này đều là những ghi chép có tính chất hành trình, trong đó, các tác giả miêu tả tỷ mỷ, từng hoạt động của sứ bộ. Riêng Như Tây ký(1) của Ngụy Khắc Đản thì có điểm khác biệt. Đó là những khảo sát nhiều mặt về đất nước Pháp, bao gồm lịch sử hình thành đất nước, nhà nước, thiết chế xã hội, văn hóa nghệ thuật, phong tục tập quán của Pháp. Khi phiên âm từ ngữ tiếng Pháp và giới thiệu về đất nước và xã hội Pháp, tác giả của Như Tây ký đã sử dụng không ít chữ Nôm, chữ Hán có sẵn hay gặp và một số chữ Nôm ít thấy khác. Bài viết này bước đầu giới thiệu về cách phiên âm của Ngụy Khắc Đản trong Tây phù nhật ký. Phạm vi từ được phiên âm Có thể đây là lần đầu tiên, người đọc tìm thấy qua tư liệu Hán-Nôm tên gọi của tám mươi chín phủ (theo cách gọi của Ngụy Khắc Đản) trên toàn lãnh thổ nước Pháp; trong đó, mỗi vùng miền được giới thiệu tên địa danh hành chính và tên nhân vật trong lịch sử dân tộc, danh xưng của một số bộ tộc, dân tộc. Bên cạnh những danh từ riêng, tác giả cũng phiên âm cách gọi tên các chức sắc (Giáo hoàng, Hoàng đế, Hoàng hậu, Lãnh sự, Tổng Tham mưu trưởng, Nghị viên, Thị trưởng, Biện lý,...), cơ quan (Hội đồng Nhà nước, các Bộ như Bộ Ngoại giao, Bộ Nội vụ, Bộ Tài chính, Bộ Lãnh thổ, Bộ Tư lệnh Hải quân...) nằm trong bộ máy thiết chế nhà nước, nhiều thuật ngữ quân sự (Kỵ binh, Long Kỵ binh, Sư đoàn, Lính thiết kỵ, Hạ sĩ...) và danh từ thuộc về đời sống xã hội (đồng franc, phương tiện giao thông métro, chiếc tẩu hút, quả nho, đồng xu). Hơn thế nữa, một số câu nói bằng tiếng Pháp cũng được phiên âm khá gần với cách phát âm của ngôn ngữ gốc (câu tung hô Hoàng đế vạn tuế, Chào buổi sáng, Chào buổi tối, Cảm ơn). Chữ Nôm được dùng để phiên âm trong Như Tây ký Để tiện cho việc phiên âm số lượng các từ ngoại lai, Ngụy Khắc Đản, trong khi sử dụng những chữ Nôm quen thuộc, đã đồng thời tạo nên một số chữ Nôm khác. Chữ Nôm trong Như Tây ký và cách phiên âm theo Ngụy Khắc Đản sẽ được trình bày trong bảng sau đây: TT Chữ Nôm trong Như Tây ký Phiên thiết của Ngụy Khắc Đản Cách phát âm Âm tiếng Việt 1  蚩 車低切 xa đê thiết xê 2  枯 綋奴切 ghi nô thiết ghô 3  鋴 羅渠切 la cừ thiết lừ 4  糸車 車牐切 xa nghe thiết xe 5  口那 那口渠切 na gờ thiết nờ 6  孑生 韠名切 da (ra) danh thiết danh, ranh 7  口餐 車口焉切 xa en thiết xen 8  口惟 靭惟切 dăng (răng) duy thiết duy, ruy 9  糵 麻口渠切 ma gờ thiết mờ 10  口醫 伊牐切 y nghe thiết ie, e 11  口它 多口渠切 đa gờ thiết đờ 12  手梨 靭牐切 dăng (răng) nghe thiết dê 13  口疏 靭疏切 dăng (răng) sơ thiết dơ, rơ 14  口芒 眉登切 mi đăng thiết măng 15  口猈 巴牐切 ba nghe thiết be 16  口儲 靭口渠切 dăng (răng) gờ thiết dờ, rờ 17  口蘇 靭奴切 dăng (răng) nô thiết dô, rô 18  口渠 綋糵切 ghi mờ thiết ghờ 19  口冊 音近悙 âm cận rét rét 20  口蛇 車糵切 xa mờ thiết xờ 21  口車 車絲切 xa ti thiết xi, xe 22  迤 韠移切 da (ra) di thiết ri, di 23  口劣 羅橘切 la quýt (quất) thiết lít, luất 24  口冲 車螉切 xa ong thiết xong 25  口叉 靭俒切 dăng (răng) hoa thiết roa, doa 26  口扛 扛登切 giang đăng thiết dăng, giăng 27  口蔑 眉賶切 mi xét thiết mét 28  口規 綋規切 ghi quy thiết ghuy 29  革都 多俞切 đa du thiết đu 30  口哲 江乊切 giang ít thiết dít, rít 31  口韋 讀齊韻 độc tề vận vi 32  口訥 那乊切 na ít thiết nít 33  口泥 那牐切 na nghe thiết ne 34  口敝 巴橓切 ba khét thiết bét 35  口忄欠 亨岄切 hanh em thiết hem 36  口游 江游切 giang du thiết giu 37  口低 江牐切 giang nghe thiết de 38  口膺 阿登切 a đăng thiết ăng, âng 39  口肥 非口渠切 phi gờ thiết phơ, phờ 40  口居 綋絲切 ghi tơ thiết ghơ 41  土門巴 已口渠切 dĩ gờ thiết dơ, dờ 42  缊 希江切 hy giang thiết hang 43  車釵 車桰切 xa ngay thiết xay 44  曲孤 歌琘切 ca no thiết co 45  忄多 多絲切 đa tơ thiết đơ 46  疒芻 稱琘切 xưng no thiết xo 47  氵崙 靭烾切 dăng (răng) tròn thiết don, ron 48  口猶 靭琘切 dăng (răng) no thiết do, ro 49  糸觉 江則切 giang tắc thiết dắc, dác 50  口驅 綋于切 ghi vu thiết gu 51  目差 沙牐切 sa nghe thiết se 52  口為 于孭切 vu ơ thiết vơ 53  忄兼 歌岄切 ca em thiết kiêm 54  稱 車冰切 xa băng thiết xăng 55  盎 平聲 bình thanh ang 56  艸律 羅忽切 la hốt thiết lốt 57  爐 羅磘切 la đò thiết lò 58  糸車 車牐切 xa nghe thiết xe 59  口梁 音近良 âm cận lương lương 60  口坡 文阿切 văn a thiết va 61  口業 為卜切 vi bốc thiết vốc 62  口女衣 衣牐切 y nghe thiết ie 63  口妃 坡牐切 pha nghe thiết phe 64  口涅 那乊切 na ít thiết nít 65  口樞 樞都切 xu đô thiết xô 66  釵 腔西切 xoang tây (tê) thiết xê 67  口屑 卑乊切 ty ít thiết tít 68  口稽 綋牐切 ghi nghe thiết ghe 69  口接 音近接 âm cận tiếp tiếp 70  口公 歌螉切 ca ong thiết cong 71  口詞 犀基切 tê cơ thiết tơ 72  口敷 非琘切 phi no thiết pho 73  口白非 非於切 phi ư thiết phư 74  創 平聲 bình thanh thương Việc lặp lại với tần số phổ biến sự kết hợp giữa bộ khẩu với một bộ thủ khác hoặc một chữ Hán nào đó (chiếm 48/74 chữ Nôm được dùng để phiên âm trong Như Tây ký, khoảng 64,8%) đã tạo nên nét nổi bật của những chữ Nôm này. Người đọc (đương nhiên cần biết chữ Hán, chữ Nôm) sẽ tìm thấy cách đọc từng chữ Nôm này nhờ vào chú thích cách phiên thiết mà tác giả đã chua thêm ở dưới đó. Trong công thức phiên thiết này, sự kết nối phụ âm đầu của từ thứ nhất với phần nguyên âm của từ thứ hai sẽ cho phép người đọc phát âm được chữ Nôm dùng để phiên âm. Nét riêng của Ngụy Khắc Đản trong cách phiên âm bằng chữ Nôm và chữ Hán Cách phiên âm từ ngữ phương Tây của người Trung Quốc vốn ảnh hưởng tới Việt Nam từ sớm, Ngụy Khắc Đản cũng đã dùng cách gọi “France” là “Phú lãng sa” của họ. Tuy vậy, có thể những chữ Nôm và cả chữ Hán sẵn có chưa làm ông hài lòng khi thể hiện cách đọc từ ngoại quốc, lý do vì tiếng Việt vốn được coi là ngôn ngữ đơn âm, trong khi tiếng Pháp là ngôn ngữ đa âm, lại như nhận xét của Ngụy Khắc Đản là: “西人於平去二聲無所分, 其於出話又最迫急, 常有數聲而併作一反語, 或有餘聲而驟止焉, 聞之似是一入聲”. (Người Pháp không phân biệt bình thanh với khứ thanh, khi nói ra tiếng thì rất gấp gáp, thường có nhiều âm gộp lại để phiên âm một từ ngữ, có khi nối âm giữa các từ ngữ rồi mới kết thúc câu nói. Nếu nghe họ nói thì cảm thấy giống như là một từ thôi vậy). Cũng có khả năng, những từ và ngữ tiếng Pháp mà ông muốn phiên âm thì lại chưa thể hoặc không thể tham khảo, đối chiếu với cách phiên âm của người Trung Quốc, bởi không ai có thể chắc chắn rằng mọi từ ngữ nước ngoài đều đã được người Trung Quốc phiên âm. Một khả năng khác nữa, đó là ý thức dùng văn tự của dân tộc mình để trực tiếp phiên âm, dẫu rằng từ nước ngoài đã có cách phiên âm từ trước đó. Bằng chứng là, trong khi người Trung Quốc vẫn gọi đế quốc Phổ là 普魯士 Phổ lỗ sĩ (Prusse), nữ thần sắc đẹp là 衛女 Vệ nữ (Vénus) thì Ngụy Khắc Đản phiên âm những từ đó là 巴凨蛇 Ba ru sà, 喡滝 Vi nuốt. Trong Như Tây ký, ngay từ trang đầu tiên, ông đã thực hành sự phiên âm bằng chữ Nôm: “富浪沙國地方名坡靭兼居民一言名坡靭口蚩... 亦曰滂口蚩... 漢音稱富浪沙佛辤西皆坡靭口蚩之近音也”. (Nước Phú lãng sa có tên là Pha răng, gọi cả tên cư dân là Pha răng xe... cũng có cách gọi là Báng xe... Âm Hán đọc là Phú lãng sa, Phật ran tây, đều gần âm với Pha răng cả). Sự phiên âm tên gọi của nước Pháp là 坡靭 Pha dăng/răng (France), tiếng Pháp/người Pháp là Pha răng xe 坡靭 (口+) 蚩(français) trong đoạn văn này mang dấu ấn địa phương của tác giả, người xuất thân từ làng Xuân Viên (huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An). Việc áp dụng phương ngữ trong phiên âm đã được Edmond Nordemann (tên phiên âm tiếng Việt là Ngô Đê Mân), Giám đốc Học chính Trung kỳ, vào đầu thế kỷ XX nhận xét trong Avis aux lecteurs français(2) (Vài lời với người đọc Pháp) như sau: "On ne rencontre pas dans le dialecte du Tonkin les articulations tr, gi, r, x.... En revanche, les dialectes de l’Annam et de la Cochinchine font des distinctions entre ces divers éléments." (Người ta không thấy cách cấu âm tr, gi, r, x... trong phương ngữ Bắc bộ. Ngược lại, phương ngữ Trung bộ và Nam bộ phân biệt rất rõ các yếu tố này). Cụ thể, cứ theo cách đọc rõ nét phụ âm r của người xứ Nghệ (theo cách gọi đương thời của người nước ngoài, xứ Nghệ thuộc phần đất An Nam), cách phát âm "ran" so với dan/gian sẽ gần giống hơn với âm tiết gốc trong France, français. Ở trong một trường hợp khác, r cũng trợ giúp đắc lực để Ngụy Khắc Đản dùng các chữ Nôm Ba ru sà 巴凨蛇 phiên âm gần giống với từ gốc Prusse (theo cách giải thích của người Việt là đế quốc Phổ). Một vài từ địa phương khác cũng được dùng, tuy không nhiều, nhưng đúng lúc, đúng chỗ, nhất là khi ông dùng từ "ghe" (một phương tiện đi lại trên sông nước của nhân dân) để phiên âm Ministère de La Guerre (Bộ Chiến tranh) bằng bảy chữ Nôm và Hán 眉口涅犀口儲低羅鄷Mi niết tê dơ đê la ghe; hoặc cách đọc "hương" bằng "nhang" (cây hương được thắp trên ban thờ) để phiên âm Perpignan (tên thành phố của Pháp, thủ phủ của vùng Pyrénées - Orientales) bằng bốn chữ Nôm và Hán 口批湶陂香 Phe rơ phi nhang. Có khi, chữ Hán lại được vay mượn hình dạng để đọc theo âm Việt, đó là khi tác giả phiên âm từ sénateur (nghị viên) bằng ba chữ Hán và Nôm 口蚩那絲Xe nát tơ, trong đó, cách đọc "ti" được thay bằng "tơ" sẽ giúp phiên âm gần giống hơn với từ gốc. Hoặc là, để phiên âm tên dòng sông Seine nổi tiếng chảy qua Paris, chữ Hán 蓮"liên"được dùng để đọc âm Việt là "sen" cũng giúp cho cách đọc phiên âm tương tự so với âm đọc gốc. Lời kết Những điều thú vị trong cách phiên âm tiếng Pháp bằng chữ Nôm và chữ Hán được tác giả của Như Tây ký thể hiện rõ nhất trong từng từ, từng ngữ được phiên âm. Xin được giới thiệu sau đây một phần trong kết quả phiên âm đó: 102 từ ngữ chỉ địa danh ở Pháp kể từ thời điểm sứ bộ của Ngụy Khắc Đản sang Pháp (1863) trở về trước(3). Bảng tên địa danh ở Pháp: TT Tên tiếng Pháp Phiên âm Hán-Nôm Phiên âm Quốc ngữ 1  Agen, thủ phủ của vùng Lot-et-Garonne 嚧犀鐗口猶哪, 治阿韠城 Lô tê gà ro na, trị A ra thành 2  Ajaccio, thủ phủ của vùng Corse 觚口儲圸, 治阿韠口猶城 Co dơ xè, trị A ra do thành 3  Albi, thủ phủ của vùng Tarn 查口儲哪, 治阿嚧陂城 Tra dơ na, trị A lô pha thành 4  Alençon, thủ phủ của vùng Orne 鳥湶哪, 治阿稜衝城 Ô thưa na, trị A lăng xung thành 5  Amiens, thủ phủ của vùng Somme 憄糵, 治麻眉英城 Xâm mờ, trị Ma mi anh thành 6  Angers, thủ phủ của vùng Maine-et-Loire 眉泥螺孭湶, 治盎手梨城 Mi nê loa ờ dơ, trị Ang dê thành 7  Angoulême, thủ phủ của vùng Charente 爺靭口徐, 治安驅驪糵城 Da răng từ, trị An khu li mờ thành 8  Annecy, thủ phủ của vùng Haute-Savoie 烏絲車無鍋, 治安那蚩城 Ô tơ xa vô oa, trị An na xi thành 9  Arras, thủ phủ của vùng Pas-de-Calais 巴口它歌離, 治那阿韠蚩城 Ba đà ca li, trị na a ra xi thành 10  Auch, thủ phủ của vùng Gers 手梨口儲圸, 治烏初城 Dê dơ xè, trị Ô sơ thành 11  Aurillac, thủ phủ của vùng Cantal 芹些鋴, 治烏迤口覺城 Cần ta lô, trị Ô ri dắc thành 12  Auxerre, thủ phủ của vùng Yonne 伊女烏哪, 治烏圸口儲城 Y ô na, trị Ô xè dơ thành 13  Avignon, thủ phủ của vùng Vaucluse 噗騾口儲, 治阿韋口戎城 Vốc loa dơ, trị A vi nhong thành 14  Bar-le-Duc, thủ phủ của vùng Meuse 麻口諸, 治巴鋴德城 Ma chư, trị Ba lô đức thành 15  Beauvais, thủ phủ của vùng Oise 鍋口儲, 治酺覥城 Oa dơ, trị Phô ve thành 16  Besançon, thủ phủ của vùng Doubs 都, 治口皮暏衝城 Đô, trị Be giong xông thành 17  Blois, thủ phủ của vùng Loire-et-Cher 螺手梨口差口儲, 治吧螺城 Loa dê sai dơ, trị Ba loa thành 18  Bordeaux, thủ phủ của vùng Gironde 迤口水崙忄多統, 治酺儲都城 Di lon đa thống, trị Phô sơ đô thành 19  Bourges, thủ phủ của vùng Cher 差口儲, 治口酺口儲城 Sai dơ, trị Phô sơ thành 20  Bourg-en-Bresse, thủ phủ của vùng Ain 口焉, 治口酺口儲阿城 Yên, trị Phô dơ a thành 21  Bourgogne (tỉnh của Pháp thời xưa) 口酺口疏口枯唕 Phô sơ gô nhớ 22  Brest (cảng) 巴悙 Ba rét 23  Caen, thủ phủ của vùng Calvados 歌鋴口坡圖, 治崗城 Ca lô pha đồ, trị Cương thành 24  Cahors, thủ phủ của vùng Lot 懴口詞, 治歌女烏湶蛇城 Lốt từ, trị ca ô thưa sà thành 25  Carcassonne, thủ phủ của vùng Aude 烏忄多, 治吉歌芻哪城 Ô đờ, trị Cát ca xu na thành 26  Chambéry, thủ phủ của vùng Savoie 車無鍋, 治杉口皮迤城 Xa vô oa, tr ị Sam be di thành 27  Chartres, thủ phủ của vùng Eure-et-Loire 於手梨螺口儲, 治沙口詞口儲城 Ơ dê loa dơ, trị Sa từ dơ thành 28  Chaumont, thủ phủ của vùng Haute-Marne 烏絲麻湶哪, 治篘蒙城 Ô tơ ma thưa na, trị Xô mông thành 29  Châlon-en-Champagne, thủ phủ của vùng Marne 麻湶那, 治沙嚨城 Ma thưa na, trị Sa long thành 30  Châteauroux, thủ phủ của vùng Indre 焉口詞湶, 治沙蘇凨城 Yên từ thưa, trị Sa tô ru thành 31  Cherbourg (tỉnh) 糸車口儲口酺 Xe dơ phô 32  Clermont, thủ phủ của vùng Puy-de-Dôme 韋忄多皟糵, 治箕鐞口儲蒙城 Vi đờ đua mờ, trị Ki li dơ mông thành 33  Colmar, thủ phủ của vùng Haut-Rhin 烏牲孭, 治岞鋴麻口儲城 Ô ranh ơ, trị Con mờ ma dơ thành 34  Corse (đảo) 孤忄疏圸島 Cô sơ xè đảo 35  Digne, thủ phủ của vùng Préalpes 巴口蛇阿口笠坡, 治岃唕城 Ba sà a lạp phi, trị Đi nhớ thành 36  Dijon, thủ phủ của vùng Préalpes Côte-d’Or 口枯口詞皟口儲,治岃暏城 Cô tờ đua dơ, trị Đi giong thành 37  Draguignan, thủ phủ của vùng Var 宆口儲, 治恀韠綋香城 Va dơ, trị Đơ ra ghi nhang thành 38  Epinal, thủ phủ của vùng Vosges 扜口儲, 治醫陂雮城 Vo dơ, trị Ê phi nan thành 39  Evreux, thủ phủ của vùng Eure 於口儲 , 治醫口為鋴城 Ơ dơ, trị Ê vơ lô thành 40  Flamanville (thành phố) 坡羅口芒 Pha la mang 41  France (tên quốc gia), Français 富浪沙國, 富浪車, 滂沙, 法, 佛辤西, 坡靭, 坡靭嗤, 滂嗤 Phú lãng sa quốc, Phú lãng xa, Báng sa, Pháp, Phật ran tây, Pha răng Pha răng xe, Báng xe 42  Foix, thủ phủ của vùng Ariège 阿迤喈口儲, 治口鋪城 A di giai dơ, tr ị Phô thành 43  Gap, thủ phủ của vùng Hautes-Alpes 烏絲阿, 治厳城 Ô tơ a, trị gấp thành 44  Gaule (tên thời cổ đại của vùng đất bao gồm Pháp, Bỉ và bắc Italie) 口枯鋴 Gô lô 45  Grenoble, thủ phủ của vùng Isère 伊手梨口儲, 治鐗湶琘口皮鋴城 Y dê dơ, trị Gà thưa no be lô thành 46  Guéret, thủ phủ của vùngCreuse 機口儲炠, 治稽悙城 Cơ dơ giờ, trị Khê rét thành 47  Haute-Loire (tỉnh) 烏絲螺口儲 Ô tơ loa dơ 48  Hérault, thủ phủ của vùng Béziers 醫囌孭, 治靭口皮喈城 Ê dô ơ, trị Răng be giai thành 49  Laon, thủ phủ của vùng Aisne 醫哪, 治郎城 Ê na, trị Lang thành 50  La Rochelle, thủ phủ của vùng Charente-Maritime 爺靭口儲焉卑口迤於, 治羅猶口差鋴城 Da răng dơ yên ti di ư, trị La do sai lô thành 51  Laval, thủ phủ của vùngMayenne 枚喈哪, 治羅口坡城 Mai giai na, trị La va thành 52  Le Mans, thủ phủ của vùng Sarthe 車口儲絲, 治鋴芒城 Xe dơ tơ, trị Lô mang thành 53  Lille, thủ phủ của vùngNord 琘口儲, 治厘鋴城 No dơ, trị Li lô thành 54  Limoges, thủ phủ của vùng Haute-Vienne 烏絲韋嘕哪, 治厘謨口儲城 Ô tơ vi yên na, trị Li mô dơ thành 55  Lons-le-Saunier, thủ phủ của vùng Jura 維韠 , 治嚨鋴搊口兒城 Duy ra, trị Long lô xu nhe thành 56  Lyon, thủ phủ của vùng Région Rhône-Alpes 猶哪, 治厘翁城 Do na, trị Li ông thành 57  Marseille, thủ phủ của vùng Bouches-du-Rhône 酺口儲阿口猶哪, 治麻口儲釵城 Phô dơ a do na, trị Ma dơ xoa thành 58  Mâcon, thủ phủ của vùng Saône-et-Loire 芻尼螺口儲, 治麻哶城 Xô ni loa dơ, trị Ma cong thành 59  Melun, thủ phủ của vùng Seine-et-Marne 車泥麻湶哪, 治麻梁城 Xa nê ma thưa na, trị Ma lương thành 60  Mende, thủ phủ của vùng Lozère 盧手梨口儲, 治芒多城 Lô dê dơ, trị Măng đi thành 61  Metz, thủ phủ của vùng Moselle 韊手鋴, 治蔑蚩城 Mo dê lô, trị Miệt xi thành 62  Mézières, thủ phủ của vùng Ardennes 阿湶低哪, 治媚兒醫口儲城 A thưa đê na, trị Mị nhi ê dơ thành 63  Mont-de-Marsan, thủ phủ của vùngLandes 稜口它治蒙手多麻口儲稱城 Lăng đà, trị Mông đơ ma dơ xưng thành 64  Montauban, thủ phủ của vùng Tarn-et-Garonne 查口儲泥鐗口猶, 治蒙蘇冰城 Tra dơ nê gà do, trị Mông tô băng thành 65  Montbrison, thủ phủ của vùng Loire 螺口儲, 治蒙吧迤咚多城 Loa dơ, trị Mông bơ di dong đa thành 66  Moulins, thủ phủ của vùng Allier 阿釐喈, 治韊嗹城 A li giai, trị Mo len thành 67  Nancy, thủ phủ của vùng Meurthe-et-Moselle 麻口儲絲, 治能蚩城 Ma dơ tơ, trị Năng xi thành 68  Nantes, thủ phủ của vùng Pays de la Loire và Loire-Atlantique 螺口儲口焉口批阿, 迤於口儲, 治囊詞城, 口批坊城 Loa dơ yên phi a di ơ dơ, trị Nang từ, Phe phòng thành 69  Nevers, thủ phủ của vùng Nièvre 尼醫口為口儲, 治那口為城 Ni ê vơ dơ, trị Na vơ thành 70  Nice, thủ phủ của vùng Alpes-Maritimes 阿嚧陂麻迤卑糵, 治尼圸城 A lô phi ma di ti mờ, trị Ni xè thành 71  Nîmes, thủ phủ của vùng Gard 鐗孭口儲, 治尼麻城 Gà ơ dơ, trị Ni ma thành 72  Niort, thủ phủ của vùng Deux-Sèvres 忄多圸口為口儲, 治泥女烏口儲 Đơ xè vơ dơ, trị Nê ô dơ 73  Orléans, thủ phủ của vùng Loiret 螺阿悙 治口儲梨盎城 Loa a rét, trị dơ lê ang thành 74  Paris, thủ phủ của vùng Seine 車哪 , 治玻迤城 Xe na, trị Pha di thành 75  Pau, thủ phủ của vùng Basses - Pyrénées 巴口蛇陂手梨泥, 治酺城 Ba sà phi lê nê, trị Phô thành 76  Périgueux, thủ phủ của vùng Dordogne 圖口儲皟唕, 治卑阿迤箕城 Đồ dơ đua nhớ, trị Ti a di cơ thành 77  Perpignan, thủ phủ của vùng Pyrénées - rientales 陂手梨泥烏迤吿些鋴, 治口批湶陂香城 Phi lê nê ô di ăn ta lô, trị Phe thưa phi nhang thành 78  Poitiers, thủ phủ của vùng Vienne 韋嘕哪, 治酺卑醫城 Vi yên na, trị Phô ti ê thành 79  Privas, thủ phủ của vùng Ardèche 阿湶低口儲, 治口酺迤篗城 A thưa đê dơ, trị Phô di vạt thành 80  Quimper, thủ phủ của vùng Finistère 披尼口犀口儲, 治忄兼手笈城 Phi ni tê dơ, trị Kèm cắp thành 81  Rennes, thủ phủ của vùng Ille-et-Vilaine 伊手梨韋離哪, 治阿手梨哪城 Y lê vi li na, trị A lê na thành 82  République (đại lộ) 梨口酺離口居 Lê phô li cư 83  Rhin (sông) 靭江 Răng giang 84  Rochefort 揁敷 Lụt phô 85  Rodez, thủ phủ của vùng Aveyron 阿覥口崙, 治囌的蚩城 A ve lon, trị dô đích xi thành 86  Rouen, thủ phủ của vùng Seine-Maritime 車哪嘕口卑迤孭口儲, 治凨盎城 Xa na yên ti di ơ dơ, trị Ru ang thành 87  Saint-Brieuc, thủ phủ của vùng Côte du Nord 枯詞岃琘口儲, 治籑堏迤孭城 Cô từ đi no dơ, trị Sanh bà di ơ thành 88  Saint-Lô, thủ phủ của vùng Manche 口芒口儲, 治口餐爐城 Mang dơ, trị Xan lô thành 89  Sainte-Hélène (đảo) 醯蹥島 Hi len đảo 90  Sardaigne (đảo) 車口儲釘島 Xa dơ đanh đảo 91  Strasbourg, thủ phủ của vùng Bas-Rhin 巴牲, 治砌些韠酺孭城 Ba ranh, trị thế ta ra phô ơ thành 92  Tarbes, thủ phủ của vùng Hautes-Pyrénées 烏絲陂手梨尼, 治些湶吧城 Ô tơ phi lê ni, trị Ta thưa bơ thành 93  Toulouse, thủ phủ của vùng Haute-Garone 烏絲鐗囌哪, 治須鑪口儲城 Ô tơ gà dô na, trị Tu lô dơ thành 94  Tours, thủ phủ của vùng Indre-et-Loire 焉燶螺口儲, 治修凨城 Yên tre loa dơ, trị Tu ru thành 95  Troyes, thủ phủ của vùng Aube 烏吧, 治口徐口釵城 Ô bơ, trị Từ xoa thành 96  Tulle, thủ phủ của vùng Corrèze 觚手梨口儲, 治綏鋴城 Co lê dơ, trị tuy lô thành 97  Valence, thủ phủ của vùng Drôme 徂口猶麻, 治口坡郎圸城 Tồ do ma, trị Phi lang xè thành 98  Vannes, thủ phủ của vùng Morbihan 韊口儲陂吿, 治口坡哪城 Mo dơ phi ăn, trị Va na thành 99  Vendée (tỉnh) 肹低 Vang đê 100  Versailles (lâu đài) 覥除口釵城 Ve trừ xoa thành 101  Versailles, thủ phủ của vùng Seine-et-Oise 車泥鍋口儲, 治為儲口釵剶城 Xa nê oa dơ, trị Vi dơ xoa gia thành 102  Vesoul, thủ phủ của vùng Haute - Saône 烏絲趨哪, 治口為凨城 Ô tơ xu na, trị Vi du thành Chú thích: ([1]) A.764, Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm. ([1]) Nguyễn Gia Thiều: Cung oán ngâm khúc[L’Odalisque mécontente]. Bản dịch tiếng Pháp, Edmond Nordemann phiên âm và xuất bản, lần 2 (1911), nhà in Mạc Đình Tư, Hà Nội. ([1]) Ngoài ra, các bảng tra tên nhân vật, tên địa danh ngoài Pháp, từ ngữ thuộc về thiết chế nhà nước và những từ ngữ tiếng Pháp khác đã được trình bày trong luận văn La transcription phonétique du Nôm et du Hán vers le français dans les documents diplomatiques de la fin du XIXe siècle au début du XXe siècle [Hiện tượng phiên âm tiếng Pháp bằng chữ Nôm và chữ Hán trong tư liệu bang giao từ nửa cuối thế XIX tới đầu thế kỷ XX]. Người đọc có thể tham khảo tại Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Tư liệu tham khảo chính - Giá Viên biệt lục蔗園別錄(VHv.1770), Phạm Phú Thứ 笵富庶, 1863. - Kỷ Tỵ niên chính nguyệt nhật phúc tư công văn nhật ký己巳年正月日覆咨公文日記(A.1083), Trương Vĩnh Ký張永記1868 và 1869. - Như Tây ký 如西記(A.764), Ngụy Khắc Đản 魏克亶1863. - Tây phù thi thảo 西浮詩草 (A.2304), Phạm Phú Thứ 笵富庶1863. - Nguyễn Tài Cẩn, Nguồn gốc - quá trình hình thành cách đọc Hán Việt, Đại học Quốc gia Hà Nội, lần 1 (1979), lần 2 (2004), 351tr. - Nguyễn Gia Thiều, Cung oán ngâm khúc[L’Odalisque mécontente]. Bản dịch tiếng Pháp, Edmond Nordemann phiên âm và xuất bản lần 2 (1911), nhà in Mạc Đình Tư, Hà Nội. - Vũ Bích Thủy, Vấn đề phiên âm nhân danh, địa danh từ các ngôn ngữ châu Âu sang chữ Nôm qua văn bản Nôm Thánh mẫu phương danh, khóa luận tốt nghiệp, Hà Nội, 2000, 53 trang chính văn và 143 trang phụ lục (Tạp chí Hán Nôm, Số 2 (81) 2007; Tr. 23-33)

(http://www.hannom.org.vn/detail.asp?param=1362&Catid=605)

Mân Côi - Mai Khôi - Môi Khôi - Văn Côi (Nguyễn Long Thao - Công Giáo)

Mân Côi - Mai Khôi - Môi Khôi - Văn Côi

9/30/2011 10:46:09 PM 
(http://conggiao.info/man-coi---mai-khoi---moi-khoi---van-coi-d-2305) 

Tháng Mân Côi: Giải thích đặc ngữ Công Giáo: Mân Côi - Mai Khôi - Môi Khôi - Văn Côi

Mỗi tôn giáo có những đặc ngữ riêng. Người thuộc tôn giáo này khó hiểu được những đặc ngữ của tôn giáo khác. Ví dụ đa số người người Công Giáo không hiểu rõ ý nghĩa các từ như Chánh Quả, Bát Nhã, Huệ, Tuệ của Phật Giáo. Người Phật Giáo cũng không hiểu rõ ý nghiã các từ như Mân Côi, Chầu Lượt, Mùa Át, Sinh Thì của Công Giáo. Ngoài ra, các tín hữu trong một tôn giáo cũng không hiểu hết các từ ngữ trong tôn giáo của mình, nhất là các từ về thần học..

Mỗi Đối với Công Giáo Việt Nam, một trong các từ khó hiểu và gây nhiều thắc mắc là Từ Mân Côi – Văn Côi – Mai Khôi – Môi Khôi. Người ta thường nói: Kinh Mân Côi, Tháng Mân Côi, Mầu Nhiệm Mân Côi, Chuỗi Môi Khôi, và ai cũng hiểu đại khái đó là kinh Kính Mừng và tháng Mân Côi là tháng 10 kính Đức Mẹ Maria. Nhưng nếu có hỏi: từ Mân Côi có ý nghĩa gì để được gọi là Kinh Kính Mừng thì không mấy ai trả lời được.

Ngoài ra, tại sao Mân Côi lại còn gọi là Văn Khôi, Mai Khôi, Môi Khôi.

Vấn nạn đặt ra như vậy, nên bài nghiên cứu sẽ đề cập đến các vấn đề:

(1) Kinh Mân Côi là gì.

(2) Tai sao gọi là Kinh Mân Côi.

(3) Mân Côi, Mai Khôi, Môi Khôi, Văn Côi từ nào đúng?

1. KINH MÂN CÔI LÀ GÌ:
Theo định nghiã của các từ điển thần học Công Giáo, Kinh Mân Côi, tiếng La Tinh gọi là Rosarium, Anh ngữ là Rosary, Hán tự là 玫 瑰 涇, phát âm là [méiguijing], giọng Hán Việt đọc là Mai Côi Kinh, là bộ kinh nguyện kính Đức Mẹ gồm 200 kinh chia làm từng chục. Mỗi chục gồm một kinh Lậy Cha,10 kinh Kính Mừng và một kinh Sáng Danh. Đồng thời mỗi chục kinh để tưởng nhớ một mầu nhiệm liên hệ đến Chúa Giêsu hay Đức Mẹ Maria. Như vậy kinh Mân Côi là kinh suy niệm 20 Mầu Nhiệm, được chia làm 4 Mầu Nhiệm chính mà đặc ngữ Công Giáo gọi là Mùa như Mầu Nhiệm Mùa Vui, Mầu Nhiệm Mùa Thương, Mầu Nhiệm Mùa Mừng, và Mầu Nhiệm Sự Sáng.

Mùa Vui suy tư sự kiện Chúa Giáng Sinh. Mùa Thương tưởng nhớ đến việc Chúa chịu chết trên Thập Giá. Mùa Mừng tưởng nhớ đến việc Chúa Phục Sinh. Mùa Sáng hay Mầu Nhiệm Sự Sáng mới có từ năm 2002 dưới thời ĐGH Gioan Phaolô II, dành để suy niệm cuộc đời Chúa Giêsu khi ra đi giảng đạo từ lúc chịu phép rửa trên sông Jordan tới khi Chúa lập phép bí tích Thánh Thể.

Theo tài liệu thì Kinh Mân Côi do Đức Mẹ truyền dậy cho thánh Đa Minh và Giáo Hội cho chính thức phổ biến từ năm 1214.
2. TẠI SAO GỌI LÀ KINH MÂN CÔI.
Như chúng tôi đã nói, kinh mà giáo dân Việt Nam gọi là Kinh Mân Côi thì La ngữ gọi là Rosarium, Anh ngữ là Rosary, Hán ngữ là 玫 瑰 涇được phát âm là [méiguijing]. Tất cả những từ ngữ trên, dù La ngữ, Anh ngữ, Hán tự hay Hán Việt đều có nghĩa là Kinh Hoa Hồng.

Theo Công Giáo Báck Khoa Từ Điển, ấn bản Anh ngữ, sở dĩ gọi là Kinh Hoa Hồng là do tích truyện một thầy tu khi đọc kinh Kinh Mừng, Đức Mẹ đã lấy những nụ hoa hồng trên môi của thầy tu ấy kết thành vòng hoa đội lên đầu mình.

Corona, Chaplet, Garland trong tiếng Anh có nghĩa là Vòng Hoa Hồng hay Chuỗi Hạt, tương đương với ý nghĩa từ Rosarium của Latinh.
Trong tiếng Anh cổ, từ BEAD có nghiã là Hạt, Hột và cũng có nghĩa là Kinh (Prayers). Do vậy tràng hạt tượng trưng cho tràng hoa hồng Đức Mẹ đội trên đầu được gọi là Tràng Mân Côi, Chuỗi Mân Côi, hay Chuỗi Môi Khôi.

Thần Học Từ Điển của người Công Giáo Tàu gọi kinh này là 玫 瑰 涇[méiguijing] tức Mai Côi Kinh, có nghĩa là Kinh Hoa Hồng.

Tóm lại, người Công Giáo Việt Nam dùng từ Mân Côi là do bắt chước người Tàu nhưng đọc theo giọng Hán Việt.
3. MÂN CÔI, MAI KHÔI, MÔI KHÔI, VĂN CÔI - TỪ NÀO ĐÚNG.
Trong số các từ Mân Côi, Mai Khôi, Môi Khôi, Văn Côi, người Công Giáo dùng nhiều nhất là từ Mân Côi. Như thế Mân Côi có phải là từ đúng nhất không? Chúng ta hãy xét các từ này qua từ điển của người không phải là Công Giáo và các từ điển hoặc sách vở của người Công Giáo.
3.1 Từ điển không phải của người Công Giáo:
3.1.1 - Việt Nam Từ Điển của Hội Khai Trí Tiến Đức không có từ Mân Côi hay Mai Côi

3.1.2 - Đại Từ Điển Tiếng Việt của Bộ Giáo Dục Và Đào Tạo xuất bản năm 1999 tại Hà Nội không có từ Mân Côi, Mai Côi, Văn Côi

3.1.3 - Hán Việt Từ Điển của Đào Duy Anh định nghĩa: Mai Khôi 玫 瑰: Một thứ ngọc tốt và Mai Khôi Hoa 玫 瑰 花: hoa hồng. Ông không liệt kê từ Mân Côi hay Văn Côi.

3.1.4 - Hán Việt Từ Điển của cụ Thiều Chửu đinh nghiã Mai Côi 玫 瑰: (1) cây hoa Hồng. (2) thứ ngọc mầu đỏ.

3.1.5 - Từ Điển Hán Việt Hiện Đại của Tô Cẩm Duy do Văn Hóa Thông Tin xuất bản năm 2006 viết 玫 瑰[méigui]: Hoa hồng, cây hoa hồng.

3.1.6 - Từ Điển Hán Việt của Ban Tu Thư Nghĩa Thục in năm 1999 định nghiã Mai Côi hay Mai Khôi 玫 瑰: hoa hồng. Từ điển này không có từ Mân Côi hay Văn Côi.

Tóm lại các từ điển trên đây chỉ giải thích từ Mai Khôi là hoa hồng chứ không giải thích Mai Khôi là chục kinh Kính Mừng.
3. 2. Từ điển hay kinh sách của người Công Giáo:
3.2.1 Cuốn sách Giáo Lý Công Giáo đầu tiên của Việt Nam là Thiên Chúa Thánh Giáo Khải Mông do nhà thừa sai Giêrônimo Mayorica soạn vào năm 1623 chưa biết tới từ Mân Côi hay Hay Tràng Hạt nên Ngài đã phiên âm tiếng Bồ Đào Nha Rô Sa Riô (Rosario)và Cô Rô Na (Corona) để chỉ kinh Mân Côi và tràng hạt

3.2.2. Tác phẩm Thánh Giáo Kinh Nguyện có kinh cầu Đức Bà bằng Hán Văn mà ta quen gọi là Kinh Cầu Chữ có 2 câu sau đây: (1) Huyền Nghiã Văn Côi. (2) Chí Thánh Văn Côi Chi Hậu. Đến năm 1924, các giáo sĩ san định lại kinh sách Công Giáo và dịch hai câu trên ra việt ngữ như sau:

- Huyền Nghĩa Văn Côi: Đức Bà Như Hoa Hường Mầu Nhiệm Vậy
- Chí Thánh Văn Côi Chi Hậu: Nữ Vương Truyền Phép Rất Thánh Mân Côi.

3.2.3 Dictionarium Anamitico Latinum của Đức Cha AJ. L. Taberd xuất bản năm 1838 không có từ Mân Côi, Văn Côi, Mai Khôi.

3. 2.4 Đại Nam Quấc Âm Tự Vị của Huình Tịnh Paulus Của, ấn bản 1895-1896 có từ Môi Khôi và được định nghiã là (1) hoa hồng. (2) loài ngọc qúy. Ông ghi chú thêm phải đọc là Mai, không nên đọc là Môi. Tác giả là người Công Giáo nhưng không ghi thêm Môi Khôi hay Mai Côi là tên một kinh của Công Giáo.

3. 2.5 Thuật Ngữ Thần Học Anh Việt của Học Viện Đa Minh xuất bản năm 2002 định nghĩa Rosary là Chuỗi Mân Côi do tiếng Latin Rosarium: tràng hoa hồng

3. 2.6 Từ Điển Công Giáo Anh Việt của Nguyễn Đình Diễn định nghiã Rosay là Kinh Mân Côi. Tác giả chú thích thêm trong Việt ngữ, nguyên tự tiếng Hán, chính xác là Môi Côi: Hoa hồng, sau bị đọc nhầm ra nhiều biến thái khác thành quen như Vân Côi, Văn Côi, Môi Khôi, Mai Khôi.

3. 2.7 Từ Điển Văn Học Việt Nam của Lm Trần Văn Kiệm in năm 2007 định nghiã các từ Môi Khôi, Mân Côi, Môi Côi, Mai Khôi: Hoa Hồng.
3.3. Từ Nào Đúng?
3.3.1 Mai, Mân, Môi hay Văn từ nào đúng? Từ 玫trong Hán tự phát âm là [mei]: Hán Việt đọc là Mai hay Mân nhưng Mai là từ đúng nhất. Từ điển của Đào Duy Anh, của Ban Tu Thư Nghiã Thục, của Huình Tịnh Paulus Của đểu chỉ ghi từ Mai. Còn Mân hay Môi chỉ là cách phát âm khác, của Mai. Từ điển của LM Trần Văn Kiệm đều viết Mai hay Mân là 玫. Bô Khang Hy Tự Điển ghi Mai và Môi đồng âm. Ngoài ra theo Hán Việt Từ Điển Trích Dẫn thì thì Mân Côi hay Văn Côi được viết như nhau 玫瑰. Có nghiã là hoa hồng và đá ngọc. Từ điển này cũng viết dùng Văn Côi để chỉ sợi vân của ngọc.

Tóm lại theo các từ điển, từ Mai Côi là đúng nhất, các từ khác Mân, Môi, Văn chỉ là âm khác của Mai.

3.3.2 Côi và Khôi từ nào đúng? Theo nhiều từ điển như Hán Việt Từ Điển Trích Dẫn, Từ Điển Hán Việt của Ban Tu Thư Nghiã Thục, Từ Điển Văn Học của LM Trần Văn Kiệm từ 瑰 [gui] Hán Việt đọc là Côi có nghiã là ngọc, là đá qúy và Côi cũng được phát âm là Khôi
4. Kết Luận
Dựa trên các từ điển Hán Việt được trích dẫn trên, từ Mai Côi là đúng nhất. Các từ khác Mân Côi, Môi Côi, Môi Khôi hay Văn Khôi chỉ là âm khác của Mai và Côi. Như vậy không thể nói chỉ có một từ Môi Khôi là đúng, các từ khác là đọc nhầm. Kinh sách Công Giáo lấy từ Mai Côi hay Mân Côi có nghiã là hoa hồng, không phải là ngọc qúy, để chỉ chục kinh Kính Mừng và một kinh Sáng Danh vì theo tích truyện nói ở trên, Đức Mẹ đã lấy những đoá hoa hồng trên miệng của một tu sĩ đang đọc kinh kính mừng kính Đức Me để kết thành tràng hoa hay triều thiên đội trên đầu. Sở dĩ ít người hiểu được từ Mân Côi vì không ai nói hoa hồng là hoa mân côi. Chỉ có người Công Giáo dùng từ Mân Côi hay tràng hoa Mân Côi với ý nghiã bóng là kinh kính Đức Mẹ.

Nguyễn Long Thao

Thương xá Tax – khởi đầu và kết thúc (Nguyễn Đức Hiệp - Hiệp's Blog)

Thương xá Tax – khởi đầu và kết thúc

Posted by hiepblog ⋅ Tháng Chín 14, 2014 ⋅ Bạn nghĩ gì về bài viết này?

(https://hiepblog.wordpress.com/2014/09/14/thuong-xa-tax-khoi-dau-va-ket-thuc/) 

Câu chuyện về ba thương xá – Galeries Lafayette (Paris), Maison Godard (Hà Nội) và Grands Magasins Charner (Saigon)
Cuối thế kỷ 19, các cửa hàng bách hóa (Grands Magasins, Department Stores) ở Paris xuất hiện nhiều sau sự thành công từ nhiều năm trước của các thương xá Bon Marché, La Samaritaine và Grands Magasins Dufayel, đặc biệt là các cửa hàng sang trọng như Galeries Lafayette và Printemps. Sự phát triển của các cửa hàng bách hóa là do sự thay đổi trong cuộc sống ở nhiều tầng lớp xã hội và số lượng lớn của hàng hóa sản xuất càng đa dạng từ các kỹ nghệ đáp ứng nhu cầu tiêu thụ trong xã hội ngày càng phong phú, giàu có hơn ở Anh và Pháp.
Ảnh hưởng của phong cách thương mại mới này lan ra nhiều nơi ở Viễn Đông và đặt nền móng cho các cửa hàng bách hóa xuất hiện đầu tiên ở Đông Dương: Hà Nội và Saigon đầu thế kỷ 20.
Trong diễn văn khánh thành Grands Magasins Charner (Thương xá Tax) ở Saigon của ông Ripube, đại diện công ty “Société colonial des Grands Magasins” ngày 26/11/1924 có đề cập đến kinh nghiệm của phong cách thương mại này ở Galeries Lafayette và Grands Magasins Prinntemps ở Paris
“…
Cạnh tranh thực sự là linh hồn của thương mại, như các nhà hiền triết các nước đã nói, và không bao giờ qui luật phổ biến này đã tìm thấy được một bằng chứng nổi bật hơn trong các mối quan hệ đã được hình thành ở Pháp, chủ yếu là ở Paris, giữa sự cạnh tranh của các cửa hàng bách hóa lớn và các cửa tiệm nhỏ đặc chuyên..
Tôi có bằng cớ để chứng minh sự khẳng định của tôi, ví dụ nổi bật là một khu vực của Paris mà ai ai cũng biết đến: đó là khu trãi rộng phía sau Nhà hát lớn trên đại lộ Haussman, các tòa nhà từ Galeries Lafayette cho đến những cửa hàng quanh tòa nhà bách hóa Printemps (Grands Magasins du Printemps) trên đại lộ đó không có cửa hàng nào hiện diện hơn hai mươi năm, nghĩa là khi công nghiệp cửa hàng bách hóa mở rộng như quí vị biết. Ngày hôm nay thì quá thay đổi! Chúng ta hãy thực sự nhìn lại trong suy tưởng, ở cùng một đại lộ này, và chúng ta thấy một thế giới của các cửa hàng nhỏ, xếp cạnh san sát lẫn nhauc, với giá thuê được đo theo trọng lượng bằng vàng, bởi vì tất cả những cửa hàng đặc chuyên này phát triển lớn mạnh phần lớn dựa vào sự trỗi dậy của hai tòa nhà kinh doanh lớn nhất của thủ đô. Họ hưởng lợi duy nhất là do số lượng khách hàng chen chúc đông như kiến bị thu hút vào trong khu phố trong suốt những giờ bán hàng của các cửa hàng bách hóa lớn này.
“
Phong trào thương mại cửa hàng bách hóa (Grands Magasins, Department Stores) vào Đông Dương trước nhất là ở Hà Nôi qua cửa hàng bách hóa Maison Godard ở rue Paul Bert (phố Tràng Tiền ngày nay) và sau đó vào Saigon qua Thương xá Tax.
Sự thành hình của 3 thương xá Galeries Lafayette, Maison Godard (Grands Magasins Réunis, Tràng Tiền Plaza) và Grands Magasins Charner (Thương xá Tax) có nhiều điểm giống nhau nhưng số phận của cả ba đều khác hẳn.
Tòa nhà Galeries Lafayete được xây dựng và hoàn thành vào năm 1912.Ngày nay Galleries Lafayette là một thương xá, hầu như không du khách nào mà không biết, gồm nhiều cửa tiệm sang trọng ở Paris. Tòa nhà Galleries Lafayette cao như thương xá Tax và ở vị trí gần nhà hát thành phố Opera Garnier và trạm xe lửa ngầm Metro, gần ngay trung tâm Paris không xa quảng trường La Concorde. Tôi đến Galleries Lafayette một ngày hè 2014 và thấy người mua sắm đông đảo sầm uất mà đông nhất là các du khách từ Á châu như Trung Quốc, Nhật, Bắc Mỹ và các nước cận đông

Thương xá Galleries La Fayette, Paris (Ảnh tác giả)
Không ai có thể tưởng tượng là tòa nhà Galleries La Fayette một ngày nào đó sẽ bị san bằng để xây một nhà cao tầng hiện đại. Trung tâm Paris vẫn cổ kính và không có tòa nhà cao tầng hiện đại nào\. Khu thương mại có các tòa nhà hiện đại cao tầng nơi đặt trụ sở văn phòng của các công ty lớn là khu La Defense, được thiết lập thời tổng thống Mitterand cách đây khoảng 30 năm, nằm phía bên kia sông Seine, không xa trung tâm Paris. Khu lịch sử cổ kính có kiến trúc xưa đặc trưng của thành phố Paris vẫn được giữ và cũng là lý do chính Paris là thành phố thu hút nhiều du khách nhất thế giới.
Quay trở lại gần Saigon hơn, ở Việt Nam, kiến trúc của tòa nhà Grands Magasins Charner (GMC) trên đại lộ Charner (Nguyễn Huệ ngày nay) từ thập niên 1920 đến 1930, tiền thân của thương xá Tax rất giống như kiến trúc của tòa nhà nổi tiếng ở Hà Nội cùng thời, Grands Magasins Reunis (GMR), ngay trung tâm Hà Nội trên đường Paul Bert (Tràng Tiền ngày nay), tiền thân của tòa nhà mà ngày nay được gọi là Cửa hàng bách hóa tổng hợp.
Tòa nhà GMC và GMR cùng thuộc sở hữu của một công ty, “Société Coloniale des Grands Magasins” được thành lập với số vốn 12 triệu francs từ công ty mẹ “l’Union Commerciale Indochinoise et Africaine”. Cả hai ở góc đường, cao như nhau, có chóp là quả cầu và đồng hồ. Nếu nhìn từ phong cách kiến trúc từ ngoài và thiết kế bên trong, ta có thể cho rằng cả hai được thiết kế từ một kiến trúc sư. Bên trong hai tòa nhà, trần vòm qua quả cầu cho ta có cảm tưởng thoáng rộng mên mông, vươn lên trời cao và ánh sáng mặt trời thiên nhiên tỏa vào trong sáng.

Vòm trần trong Galeries La Fayette nhìn từ lầu ban công (Ảnh tác giả)
Thật ra tòa nhà Grands Magasins Réunis (GMR) ở Hà Nội đã có trước ít nhất là từ năm 1900, lúc đó được gọi là “Maison Godard”, trong khi tòa nhà Grands Magasins Charner chỉ khai trương vào năm 1924. Sébastien Godard, sinh năm 1839, là thương gia người Pháp làm ăn ở Hong Kong cho đến năm 1885, sau đó dời đến Hà Nội. Cũng như hai anh em Ernest Schneider và Francois-Henri Schneider hoạt động trong kỹ nghệ in ấn xuất bản báo chí, sách trong đó có sự hợp tác với các tác giả Việt Nam xuất bản sách, báo chí quốc ngữ, Godard là một nhà doanh nhân xuất nhập khẩu hàng hóa được kính nể ở Bắc Kỳ, hội viên và có lúc là hội trưởng Phòng Thương Mại Hà Nội. Hai vợ chồng ông sống gần cả đời ở Viễn Đông, thiết lập nhiều cơ sở thương mại khắp Bắc Kỳ mướn nhiều công nhân viên Việt Nam
Vào cuối thế kỷ 19, Godard xây dựng ỏ góc đường rue Paul Bert (Tràng Tiền), Boulevard Dong Khanh (phố Hàng Bài) gần Boulevard Rollandes (phố Hai Bà Trưng) một thương xá lớn nhất Hà Nội với mục đích tiếp cận hàng hóa và cung cấp dịch vụ cho mọi giới tiêu thụ. Ở đây, khách hàng có thể đến yêu cầu thiết kế và cung cấp thiết bị như phòng tắm, văn phòng làm việc theo ý muốn. Theo W. Logan (1) thì thương xá này, Magasins Godard, dựa theo kiến trúc của các thương xá ở Paris, Galeris la Fayette và La Samaritaine với vòm trần cao, cầu thang lớn ở sảnh chính dẫn lên các lầu ban công (balcony floors).
Thưng xá đầu tiên ở Đông Dương – Maison Godard ở Hà Nội (nguồn https://www.flickr.com/photos/13476480@N07/with/5010749092/)
Theo thông tin từ các bài vỡ và báo chí gần đây thì lịch sử tòa nhà thương xá Tax là có từ năm 1880 tức là cách đây 134 năm. Thông tin này các bài đều lập lại lẫn nhau. Nhưng thật ra tư liệu từ nguồn tiếng Pháp tìm được ở Thư viện quốc gia Pháp cho biết là tòa nhà Grands Magasins Charner chỉ có từ năm 1924 sau khi khánh thành ngày 26/11/1924. Anh Tim Doling, nhà nghiên cứu về lịch sử Saigon-Chơ Lớn, cho biết thông tin sai lầm này là do công ty “Société Coloniale des Grands Magasins” sở hữu GMC không biết rõ quá khứ và không giữ các hồ sơ của mình đã sai lầm đưa ra thông tin là tòa nhà thương xá GMC, ở số 135 Boulevard Charner, đã có từ năm 1880.
Theo niên giám Đông Dương 1910 (và các năm trước đó) thì số 135 Boulevard Charner là nơi của công ty Bresset et Cie. của ông Bresset và bên cạnh số 137 của ông Muet buôn bán xe đạp và xe hơi. Chỉ vào năm 1914, công ty “l’Union Commerciale Indochinoise et Africaine” (sau này là chủ đầu tư công ty “Société Coloniale des Grands Magasins” xây tòa nhà GMC) mới có mặt ở nơi đây.
Tòa nhà Grands Magasins Charner bắt đầu được xây từ năm 1921 sau khi công ty “Société Coloniale des Grands Magasins” được thành lập, mua lại tòa nhà “Maison Godard” ở Hà Nôi và đổi tên là Grands Magasins Réunis với biển tên mới trước tòa nhà và sửa sang xây thêm trần vòm quả cầu và đồng hồ trên nóc. Tòa nhà Grands Magasins Charner ở Saigon được xây theo kiến trúc tương tự như tòa nhà mới Grands Magasins Réunis ở Hà Nội và hoàn thành vào năm 1924.
Thương xá Grands Magasins Réunis ở Hà Nội và thương xá Grands Magasins Charner ở Saigon (nguồn https://www.flickr.com/photos/13476480@N07/with/5010749092/)
Khởi đầu
Sau gần ba năm xây cất, ngày khai trương tòa nhà thương xá GMC, báo chí có tường thuật về sự kiện này. Tờ “Écho Annamite” (Tiếng vọng An Nam) do ông Nguyễn Phan Long làm chủ bút đã tường thuật lại như sau trên số báo ngày 27/11/1924
“Tối hôm qua, khi màn đêm xuống, một đám đông khổng lồ, chen lấn chung quanh những cửa hàng lịch lãm Magasins Charner, long lanh dưới ánh sáng điện mà kiến trúc đồ sộ ở một góc rất đắc địa của thành phố Saigon Hòn ngọc, giống như một góc của thành phố Ánh sáng (¹) xuất hiện nhảy từ dưới đất lên dưới chiếc đủa thần của nàng tiên Pháp: Société Coloniale des Grands Magasins.
Những người hiếu kỳ, lớn nhỏ, đủ mọi lứa tuổi, mọi chủng tộc, mọi tầng lớp, tụ tập trên các tầng lầu dưới mái vòm khổng lồ bằng bê tong, trước các cửa kính lung linh ánh sáng, nơi trưng bày rất nghệ thuật các hàng đủ loại, sản phẩm đáng hảnh diện của kỹ nghệ Pháp.
Nhưng chúng ta hãy bước vào nào, bởi vì ban tổ chức ưu đãi đối với báo chí nên chúng tôi có giá hơn với đám đông và được cho vào nhóm ưu đãi đặc biệt cho buổi khai trương hôm nay.
Rất nhiều các ông, ăn mặc chỉnh tề không chê được, sang trọng bộ smoking, đón các khách ngay cửa với phong cách thật lịch sự của các nhà kinh doanh trong khi đó đằng sau cửa kính, một đứa bé da đen người máy tự động, mặc áo đỏ – với vạch vàng ở khoan tay áo có chữ S.V.P.L – cười chào mọi người khoe hai hàng rang trắng xóa, tương phản một cách lạ lùng với thân hình bằng gỗ đen của nó. Đứa bé da đen không nói gì ngay cả nó là đứa bé da đen !. Nhưng với một cây gậy nhỏ bằng gỗ mây mà đứa bé đen gõ không ngừng vào mặt kiếng trước mặt nó để gây chú ý: nó nháy mắt, cuối đầu và ngẫng đầu lên, chỉ chỏ từ các ngón tay những tia sáng mầu nhiệm của cửa hàng, ngắn gọn, cử chỉ của nó thật quá hay khiến mọi người đều hiểu hoàn toàn các diễn tả của nó ”Vào đi, vào đi ! nó có vẽ nói với bộ điệu mời gọi câm lặng, nhưng cứ vào đi, các ông và các bà ! Ở đây có tất cả mọi thứ ! Có tất cả mọi thứ cho mọi thị hiếu !”
Quả thật, có tất cả mọi thứ trong các cửa hàng và cái đáng phục là giá rất phải chăng. Công chúng chỉ lúng túng trong sự lựa chọn mà thôi. Thí dụ như dưới tia óng ánh của nữ trang, người ta cứ tưởng như lạc ở một trong những xứ trong giấc mơ mà tuyện Ngàn lẽ một đêm có kể. Và kia là, hầu như không chuyển tiếp, bạn được chở tới một lãnh vực kém phù phiếm về kiến thức và tư tưởng: đó là ánh sáng của tiệm sách.
Xa hơn chút, những người sành ăn uống nhìn một cách thích thú, trong lúc nhép liếm đôi môi, những chai rượu champage với các nhản hiệu nổi tiếng nhất, rượu vang loại tốt phô trương hảnh diện nhản hiệu của mình và xếp thẳng hàng như các binh sĩ trong buổi duyệt binh, trong khi đó những hộp bít qui (biscuit) và mứt xếp chồng lên, nhìn từ trên giống như kim tự tháp tương tự như những Kim tự tháp nổi tiếng ở Ai Cập mà các chiến sĩ công phá binh của Napopleon chiêm ngưỡng.
Tôi quyết định từ bỏ diễn tả mọi thứ trước hết là vì tôi không thể và sau đó là có quá nhiều thứ để nói trong khuôn khổ khiêm tốn của một bài báo\.
Ánh sáng của cửa hàng đồ chơi tuy vậy đặc biệt đáng được đề cập đến\. Những người mẹ và các con của họ sẽ hài long trong mùa Noel và tết sắp đến !. Đồ chơi, chúng có quá nhiều ở thương xá Magasins Charner. Những con búp bê ngủ khi vừa đặt xuống hay nói “ba, mẹ”; những con rối gù chơi chum chọe khi người ta bấm vào bụng chúng; những con múa rối tay cho anh cảnh binh hay ông cò một trận đòn; những con gấu hay con chó oai vệ tự nhiên đứng dây dung hai chân sau khi ấn vào quả bóp bằng cao su ơ/ cuối dây dắt buộc cổ chúng; bộ đồ chơi cơ học đường xe lửa; xe hơi lò xo đàn hồi với các bánh xe cao su etc. etc. Chúng tôi để ý đặc biệt có đồ chơi nhà máy phát điện với máy phát điện nhỏ xíu.
Tôi yên lặng đi qua các hàng gia dụng, hàng thể thao, săn bắn, du lịch, nước hoa, hàng ngũ kim, giường tủ… và còn nhiều hàng khác nữa\. Không phải vì chúng kém hay ho, nhưng tôi chấm dứt tham quan vì có quá nhiều để nói và có lý do khác.
Ở lầu hai, phía cuối, có một phòng trà (salon de thé) sang trọng. Trà, đó là một cách nói, bởi vì tôi thấy ở đó họ cũng phục vụ rượu champagne, biscuit, bánh ngọt và bánh mì sandwich ngon miệng nữa. Tối nay người ta thấy ở đó đông đảo nhóm người chọn lọc, chúng tôi nhận thấy có sự hiện diện của ông Entrope, đại diện cho toàn quyền lúc này đang ở Hà Nội, và rất nhiều nhân vật được biết ở Nam Kỳ. Những người được mời trong buổi khánh thành thưởng thức rượu champagne và bánh ngọt, ngồi chung quanh các bàn nhỏ. Các bà trong môi trường đông đảo này được nhận rõ qua các trang phục trang nhã và vui tươi. Trong sự vui hoạt này, người ta nói chuyện, nói huyên thuyên, cười đùa, và không phải chỉ là các bà nhiều chuyện hơn như chúng ta tưởng.
Lúc này, yên lặng bắt đầu khi ông Ripube, đại biểu của công ty “Société des Grands Magasins” cho một bài diễn văn như sau mà sau khi kết thúc đã được đón chào bởi tràng vỗ tay vang động
“Kính thưa ông toàn quyền,
Quí ông, quí bà và các bạn hữu
Đại diện cho công ty “Société Coloniale des Grands Magasins”, thuộc L.U.C.I.A (l’Union Commerciale Indochinoise et Africaine) mà tôi được vinh dự làm đại biểu. Tôi thành thật cám ơn tất cả quí vị đã ân cần đáp lại giấy mời của chúng tôi, và rất nhiều chức sắc có tiếng ở thành phố, các ông và các bà mà tôi tụ họp được ở đây chung quanh chúng ta chứng tỏ cho tôi thấy là chúng tôi đã thành công, trước khi mở cửa cho công chúng, đạt được cảm tình của đại đa số dân chúng.
Điều này, thưa quý ông, tôi đảm bảo với quí ông đối với tôi là vô cùng có giá trị bởi vì nó mang lại cho tôi hy vọng về tương lai của công ty còn non trẻ của chúng tôi. Nó chứng minh cho tôi thực sự trước hết những điều tôi đã thấy lúc trước là đúng cách đây gần ba năm, khi tôi đã đặt nền móng đầu tiên cho việc xây dựng cơ sở to lớn này mà chúng tôi khánh thành ngày hôm nay, và chúng tôi sẽ làm cho bạn vinh dự trong chốc lát.
Việc thành lập một cửa hàng bách hóa, như chúng tôi cung cấp cho thành phố Sài Gòn, đã trở thành một điều cần thiết cho xã hội, bởi vì loại hình thức thương mại này đáp ứng khẩn thiết các nhu cầu của cuộc sống hiện đại của một thành phố lớn và nó sẽ chiếm ưu thế một cách nhanh chóng và đi sâu vào phong tục địa phương đến nổi đối với quý vị trong một vài tháng kể từ bây giờ, có vẻ như cửa hàng bách hóa Cnarner đã tồn tại từ lâu rồi và chúng tôi không thể không xây dựng cung điện vĩ đại này của thương mại Pháp.
Tuy nhiên, thưa quý vị, tôi có hai điều xin lỗi vì chỉ chút nữa là các bạn đi tham quan cơ sở của chúng tôi, trước nhất là trình bày một tòa nhà trong lúc mà quản lý chưa hoàn toàn kết thúc, và thứ hai, nghiêm trọng hơn trong mắt của chúng tôi, là chưa thể trình bày các gian hàng sao cho đồng nhất trong đủ loại hàng hóa và vì thể có thể làm khó khăn hơn trong sự lựa chọn thật hài lòng.
Xin thứ lỗi cho chúng tôi, và đặc biệt là không nghiêm khắc với chúng tôi, bởi vì chúng tôi sẽ làm tất cả những gì có thể trong những tháng tiếp theo, để chúng tôi đạt đến gần sự hoàn hảo về thương mại trong sự lựa chọn đủ loại hàng mà chúng tôi muốn cung cấp.
Tôi cũng biết rằng bạn đã hiểu, ngay cả trước khi mà tôi gây sự chú ý của bạn ở thời điểm này, một công trình quan trọng của chúng tôi đòi hỏi một nỗ lực đáng kể, “cần nhiều tháng sửa soạn trước khi có thể gần như đặt được toàn bộ các thiết bị cho bộ máy vận hành lớn của chúng tôi trong hàng ngàn chi tiết của nó”. Việc quản lý một cửa hàng bách hóa và trước khi xây dựng, thật ra đã là những thứ rất phức tạp ở Pháp, và các bạn có thể nghi ngờ dễ dang những khó khăn mà chúng tôi đã phải vượt qua ở thuộc địa, để có được những gì mà chúng tôi có ngày hôm nay. Nó đòi hỏi tất cả các người cộng tác, nhân viên của chúng tôi làm việc thật mệt mỏi nặng nhọc, hơn rất nhiều trong cùng công trình tương tự ở Pháp, và tôi vui mừng cám ơn họ trước tất cả quý vị ở đây, ông Gosselin và phụ tá cho nỗ lực hoàn thành đồng thời tất cả các nhà thầu tham gia xây dựng công trình xinh đẹp này: các ông ở công ty Lamorte et Cie., các ông Lautier và Boursier, các giám đốc dễ mến của công ty Société des Eaux et Electricité, công ty l’Entreprise Denkwitz, vv, vv ..
Tuy nhiên. Thưa các quý ông, tôi biết, tôi lặp lại lần nữa là công việc của chúng tôi vẫn chưa hoàn hảo, nhưng tôi muốn đảm bảo với tất cả rằng chúng tôi sẽ để hết sức của chúng tôi vào chăm lo cải thiện tỉ mỉ cửa hàng này, và tôi tin tưởng rằng chúng tôi có thể trình bày giới thiệu cho mọi người không lâui nữa một tòa nhà thương mại hoàn thiện kiểu mẫu được tất cả mọi người ở Viễn Đông sẽ bàn tán, và sẽ trở thành một trong những điểm tham quan của Sài Gòn của người nước ngoài khi qua sẽ đến thăm như một bảo tàng kỳ diệu.
Quá khứ của chúng tôi thật ra là người bảo lãnh trong tương lai của chúng tôi, và sự thành công luôn lớn mạnh của cửa hàng bách hóa chúng tôi, Grands Magasins d’Hanoii, mà hầu hết các quý vị cũng biết, cho phép tôi tin chắc chắn về thành công hoàn hảo tương tự như vậy ở Sài Gòn.
Chúng tôi sẽ thành công, thưa quý ông, quý ông có thể tin chắc chắn điều này vì nhiều lý do: thứ nhất bởi vì chúng tôi có một công cụ để làm việc cùng với các cơ sở tuyệt vời đượctrình bày trước mắt bạn, và chúng tôi là những nhân viên tốt cho cơ sở này, hoàn toàn thích hợp cho thuộc địa, những cải tiến mới nhất thực hiện cho các hoạt động thiết thực và hiệu quả của một cửa hàng bách hóa. Thứ hai, bởi vì đối với phần kỹ thuật, tôi nhận biết là mua và cung cấp nói chung rất quan trọng, Công ty chúng tôi là công ty kết hợp với một trong những công ty hoàn hảo nhất về cửa hàng bách hóa hiện có Pháp, đó là công ty Société Française des Nouvelles Galeries, công ty mà không ai không nói tới trong giới thương mại, và tôi vui mừng [trong cơ hộI mà tôi có ngày hôm nay, khi khánh thành ngôi nhà mới của chúng tôi] để gửi một món quà kỷ niệm thân thiện đến Chủ tịch và Hội đồng quản trị của công ty quan trọng này, hội đồng vừa mới bỏ vốn 105 000 000 franc cho cuộc thi sáng suốt mà tôi lúc nào cũng biết sau các thành viên.
Cuối cùng, chúng tôi đặc biệt sẽ thành công, thưa quý ông, bởi vì chúng tôi trước hết là các thương nhân lương tâm và trung thực và chúng tôi muốn cung cấp cho khách hàng của chúng tôi mỗi lần, với sự đảm bảo và tiện lợi tối đa. “Lòng trung thành là sức mạnh của chúng tôi, là phương châm chúng tôi áp dụng và chúng tôi sẽ cố gắng để chứng minh, cả hai cho khách hàng và cổ đông của chúng tôi, chúng tôi cũng là một hạt nhân quan trọng trong của thuộc địa, hạt nhân chắc chắn sẽ tăng dần một khi Công ty của chúng tôi cần bổ sung vốn mới để tiếp tục chương trình tạo ra chi nhánh mới không chỉ tại các trung tâm chính của thuộc địa, mà còn ở các thành phố lớn ở vùng Viễn Đông, nơi mà ảnh hưởng thương mại Pháp không ngừng phát triển và quyết đoán hơn
Cuối cùng thưa quí vị, tôi muốn nói với quí vị là ngày hôm nay, khi khánh thành Cửa hàng Charner của chúng tôi, thì ngành công nghiệp cửa hàng bách hóa lúc này là cực kỳ thành công trên toàn thế giới, chưa bao giờ và không hề chút nào công nghiệp này phá hủy thương mại xung quanh nó. Thay vì giết chết các doanh nghiệp nhỏ, như nó đã thường bị buộc tội nhiều lần, giờ mọi người có thể thấy ngược lại là những cửa tiệm nhỏ đặc chuyên không những sống được bên cạnh cửa hàng bách hóa lớn (Grands Magasins) mà càng ngày chúng mở rộng và phát triển trù phú thêm hơn.
Cạnh tranh thực sự là linh hồn của thương mại, như các nhà hiền triết ở các nước đều nói, và không bao giờ qui luật phổ biến này đã tìm thấy được một bằng chứng nổi bật hơn trong các mối quan hệ đã được hình thành ở Pháp, chủ yếu là ở Paris, giữa sự cạnh tranh của các cửa hàng bách hóa lớn và các cửa tiệm nhỏ đặc chuyên..
Tôi có bằng cớ để chứng minh sự khẳng định của tôi, ví dụ nổi bật là một khu vực của Paris mà ai ai cũng biết đến: đó là khu trãi rộng phía sau Nhà hát lớn trên đại lộ Haussman, các tòa nhà từ Galeries Lafayette cho đến những cửa hàng quanh tòa nhà bách hóa Printemps (Grands Magasins du Printemps), trên đại lộ đó không có cửa hàng nào hiện diện hơn hai mươi năm, nghĩa là khi công nghiệp cửa hàng bách hóa mở rộng như quí vị biết. Ngày hôm nay thì quá thay đổi! Chúng ta hãy thực sự nhìn lại trong suy tưởng, ở cùng một đại lộ này, chúng ta thấy một thế giới của các cửa hàng nhỏ, xếp cạnh san sát lẫn nhau, với giá thuê được đo theo trọng lượng bằng vàng, bởi vì tất cả những cửa hàng đặc chuyên này phát triển lớn mạnh phần lớn dựa vào sự trỗi dậy của hai tòa nhà kinh doanh lớn nhất của thủ đô. Họ hưởng lợi duy nhất là do số lượng khách hàng chen chúc đông như kiến bị thu hút vào trong khu phố trong suốt những giờ bán hàng của các cửa hàng bách hóa lớn này.
Vâng, thưa quý vị, không có nghi ngờ là cùng nguyên nhân sinh ra những hệ quả như nhau, và chúng ta cũng có tham vọng chính đáng, trước khi để quá lâu, là thay đổi đại lộ Charner, mà các thực dân đinh cư cũ biết là con đường buồn và vắng người,thành một đường phố cực kỳ sôi động và nhộn nhịp, xung quanh con đường này chúng ta sẽ vui mừng khi thấy nhiều nhà kinh doanh mở tiệm dủ loại hưởng lợi từ thương mại đám đông khổng lồ kéo đến mà chúng tôi sẽ tạo ra ngay trong lòng Sài Gòn.
Vì vậy cửa hàng bách hóa, tôi không thể nói quá, là bằng chứng của sự sống và tác phẩm của tiến bộ, hoàn toàn cần thiết cho việc mở rộng quốc gia của một nước lớn như Pháp và chúng tôi rất tự hào là người đầu tiên mang công nghiệp mới này vào Đông Dương. Hôm nay tôi đánh dấu một cột mốc quan trọng, ngày vui này cho phép tôi , các bạn quí mến của tôi, được yêu cầu các bạn cạn ly cùng với tôi, một ly sâm banh cho sự thành công của cửa hàng bách hóa Charner (GMC) và cho sự thịnh vượng ngày càng tăng của công ty “Société Coloniale des Grands Magasins”, và cho Đông Dương thuộc Pháp của chúng ta.
“
Đến lúc đã trễ rồi, những khách mời rời Grands Magasins rất hài lòng và đều hứa sẽ trở lại mua hàng. Chúng tôi chúng hướng đi cu/a thương xá này sẽ thành công xứng đáng với những cố gắng đáng khen của họ và những hy sinh mà thương xá đã chịu đựng để mang lại cho thành phố chúng ta một tnhà xứng đáng với tầm của thành phố.
Tác giả bài này chắc phải là ông chủ bút Nguyễn Phan Long vì giấy mời cho buổi ra mắt quan trọng gởi báo chí thì phần lớn là chủ bút đi dự. Bài báo này cho ta một hình ảnh về thương mại, quảng cáo, phong cách tiếp thị buôn bán ở thương xá Tax cách đây gần một thế kỷ.
Kết thúc
Nếu tòa nhà Bách hóa tổng hợp (nhà Godard) ở phố Tràng Tiền được đề nghị phá đi để xây một tòa nhà cao tầng hiện đại làm lợi nhuận cho một công ty hay một nhóm lợi ích thì chắc là sẽ không được sự đồng thuận của người Hà Nội. Ngày nay tòa nhà bách hóa tổng hợp ở Hà Nội là Thương xá Tràng Tiền (Trang Tien Plaza) đã được trùng tu và xây thêm vài tầng lầu và ít nhất vẫn giữ được phong thái kiến trúc cũ.
Trước khi bị phá bỏ để xây cao ốc 43 tầng, tháng 9 2014 là tháng cuối cùng mà khác hàng có thể đến mua hàng ở thương xá Tax, nơi vẫn còn những thiết kế bên trong còn lại của tòa nhà GMC lúc khánh thành 90 năm về trước, nơi mà bao thế hệ người Saigon đã có kỹ niệm nào đó. Ký ức thương xa Tax đã nằm trong lịch sử thành phố Saigon.

Một người Saigon với kỷ niệm thương xá Tax bên cạnh cầu thang xưa gần 1 thế kỷ (Ảnh tác giả)
Họ đổ xô về mua hàng bán hạ giá và cũng để chia tay một mảnh lịch sử thành phố. Nhiều người chụp hình trong thương xá để ghi lại chút gì kỷ niệm với thương xá Tax hay làm tư liệu sau này. Nhưng tôi nhận thấy qua nhiều bài viết, phỏng vấn trên báo chí, truyền thanh còn có một cái gì bức xúc, ngoài nối tiếc có cảm giác bất lực nhìn những gì đã được quyết định và thực hiện mà lợi ích cộng đồng không biết có được đặt cao trong quá trình tham vấn hay không. Một số người nước ngoài, Pháp, Anh và Úc sống nhiều năm ở Saigon và họ là những người yêu thành phố Saigon, mà tôi quen biết đã có nói với tôi là chúng ta đã coi trọng lợi nhuận trước mắt mà phá đi cái di sản đặc thù hay tổng thể quí giá.
(¹) Thành phố ánh sáng tức Paris
Tham khảo

• William Stewart Logan, Hanoi: Biography of a city, University of NSW Press, 2000.
• Écho Annamite, trang 4 số ngày 27/11/1924 (A5,N145).

(3)   Michel My, Tonkin pittoresque, souvenirs et impressions de voyage 1921-1922, Impr. J. Viet, Saigon, 1925

Thương xá Tax: Chuyện bây giờ mới kể (Nguyễn Đức Hiệp - Saigon Times)

Thương xá Tax: Chuyện bây giờ mới kể

Chủ Nhật,  24/8/2014, 12:53 

Nguyễn Đức Hiệp

(TBKTSG Online) LTS: Thương xá Tax - nơi sắp được thay thế bằng một công trình phức hợp hiện đại, để lại nhiều tiếc nuối - đã được sinh ra và gắn với những thăng trầm lịch sử của vùng đất này ra sao?  

230 tiểu thương đang kinh doanh tại thương xá Tax sẽ di dời trước ngày 30-9-2014. Tiểu thương xả hàng, bán giảm giá để chuyển sang nơi kinh doanh mới. Ảnh: Vũ Yến.

Thương xá Tax nằm ở vị trí đắc địa ngay trung tâm Sài Gòn. Vì thế ta không ngạc nhiên khi nhiều người chú ý đến công trình này không phải chỉ vì vị trí thương mại có giá tuyệt vời mà là nơi chứng kiến sự thăng trầm lịch sử thương mại của thành phố thương cảng Sài Gòn, ghi một dấu ấn sâu đậm trong ký ức người Sài Gòn. 
Địa điểm tòa nhà Grands Magasins Charner de Saigon lúc đầu là cơ sở thương mại mở cửa vào năm 1914, đến năm 1921 công ty “Société Coloniale des Grands Magasins” được thành lập với số vốn 12 triệu francs từ công ty  mẹ “l’Union Commerciale Indochinoise et Africaine” mua lại và quản lý cửa hàng GMC.

Phòng Thương mại Sài Gòn (Chambre de Commerce de Saigon) trong kế hoạch phát triển cảng Saigon đã khuyến khích sự thành lập công ty “Société Coloniale” và phát cổ phiếu ở Đông Dương thay vì ở chính quốc Pháp để người dân ở Đông Dương (Việt, Hoa, Pháp) có cơ hội đầu tư vào nền kinh tế đang phát triển ở Nam Kỳ (4).
Theo kế hoạch này của Phòng thương mại Sài Gòn thì các công ty mới được thành lập ở Sài Gòn phải phát cổ phiếu đầu tư với vốn ít nhất là 50% từ Đông Dương. Sở dĩ có kế hoạch này là do kinh nghiệm đúc rút từ những hoạt động thương mại và kỹ nghệ ở cảng Sài Gòn vốn phụ thuộc quá nhiều vào tiền đầu tư của các nhà tư bản ở Pháp và nước ngoài trong khi những người này không hề biết gì về Sài Gòn và các xứ sở ở Đông Dương.
Ngoài công ty “Société Coloniale”, các công ty kỹ nghệ hóa học “Société Industrielle de Chimie” (1922) và công ty tín dụng “Crédit foncier d’ Extrême-Orient” phát hành cổ phiếu lấy vốn địa phương cũng rất thành công.
Từ năm 1921, cửa hàng GMC ở Sài Gòn buôn bán rất phát đạt và cho đến cuối quý 3, tức 30-9-1922, lợi nhuận là 6% cho mỗi cổ phiếu và giá cổ phiếu tăng từ 500 francs lúc đầu lên 614 francs (4). Công ty vì thế bán thêm nhiều cổ phiếu để có thêm vốn đầu tư từ  những nhà đầu tư ở Sài Gòn-Chợ Lớn, lúc này với tổng dân số là 300.000,  cải tiến xây dựng lại phát triển cửa hàng phong phú hơn. Đây là một kế hoạch khôn ngoan vì nếu không thì số vốn ở Sài Gòn-Chợ Lớn cũng sẽ chảy ra nước ngoài.
Với vốn mới, công ty xây lại tòa nhà GMC và khánh thành trang trọng vào ngày 26-11-1924 với sự tham dự của ông Eutrope, đại diện cho toàn quyền Nam Kỳ. Từ đó cửa hàng GMC được nhiều người  biết đến. Năm 1925, cảng Saigon có đăt trên nóc tòa nhà GMC một kèn để báo hiệu khi có tàu từ Pháp mang thư từ và hành khách đến cập cảng Sài Gòn.
Công ty  “Société Coloniale” cũng điều hành cửa tiệm nổi tiếng ở Hà Nội là “Grands Magasins Réunis de Hanoi” (còn gọi là nhà Godard, sau này là cửa hàng Bách hóa tổng hợp). Kiến trúc của hai cửa hàng “Grands Magasins Réunis de Hanoi” và “Grands Magasins Charner de Saigon” rất giống nhau.
Cửa hàng GMC trở thành nơi mua sắm của giới sành điệu thượng lưu Pháp-Việt-Hoa có tiền. Hầu như tất cả hàng của các cửa hiệu lớn ở Paris cũng có mặt ở đây. Tháng 12 năm 1925, khi toàn quyền Alexandre Varenne đến Sài Gòn, vợ của ông là bà Varenne sau đó có đến cửa hàng Grands Magasins Charner để mua sắm, một người bạn ông giám đốc GMC đã giới thiệu ông với bà Varenne. Trong cuộc trò chuyện với bà Varenne, ông giám đốc GMC đã đoan chắc với bà rằng cửa hàng GMC đón tiếp tất cả các phụ nữ An Nam bất kể giai cấp xã hội của họ (5).
Địa chỉ của GMC theo Niên giám địa chỉ thương mại, kỹ nghệ toàn Đông Dương (2) vào năm 1933 cho biết công ty sở hữu là “l’Union Commerciale Indochinoise et Africaine”:  Grands Magasins Charner (GMC) (l’Union Commerciale Indochinoise et Africaine), Société anonyme au capital de 42.000.000 de Frs, R.C Saigon no. 243, Boulevards Charner et Bonard, Add. Tél. : “MAGCHARNER”, Téléphone nos. 140 et 543, Boite Postale 528.
Như vậy trong vòng khoảng 10 năm số vốn vào cửa hàng GMC của công ty “l’Union Commerciale Indochinoise et Africaine”  đã tăng hơn gấp 3 lần.
Quảng cáo các tiệm trong cửa hàng GMC được đăng trên các báo ở Sài Gòn như trên tờ “Echo Annamite” (Tiếng gọi An Nam). Trong đó có những cửa hàng bán các mặt hàng như đồng hồ, kính đeo mắt, rượu, thuốc lá, thuốc tây, nước hoa, dịch vụ du lịch, Salon de Thé, Bar Américain, Salon de Manucure v.v…. Sau này còn có súng đạn đi săn.

Quảng cáo GMC trong "guide practique, Saigon" (3)

Tuy vậy trong khoảng giữa và cuối thập niên 1920 vào thời kỳ trước và trong lúc khủng hoảng kinh tế thế giới, đã có những khó khăn và thay đổi quan trọng. Theo tuần báo “L'Eveil économique de l'Indochine" (Thức tỉnh kinh tế Đông Dương) ra ngày 8-8-1926 cho biết vì sự khủng hoảng mất giá của đồng francs, nên hàng hóa đã ngưng bán theo tiền francs và dùng tiền piastre Đông Dương bắt đầu từ ngày 26-7-1926 . Các hàng vẫn còn để giá tiền francs sẽ được đổi ra tiền piasters Đông Dương theo tỉ suất 20 francs là 1 đồng piastre. (1)
Và bắt đầu từ đấy cửa hàng GMC dùng tiền Đông Dương.
Khoảng thập niên 1960, cửa hàng GMC được đổi tên là Thương xá Tax, và vẫn là trung tâm thương mại với các cửa hàng thanh lịch sang trọng. Sau năm 1975, cũng như Grands Magasins Réunis ở Hà Nội lúc trước, thương xá Tax đã trở thành cửa hàng bách hóa tổng hợp.
Ngày hôm nay, thương xá Tax lại thay đổi lần nữa với sự trùng tu lớn lao hơn các thay đổi lúc trước. Nếu mặt tiền vẫn giữ được nét xưa thì tòa nhà mới này cũng vẫn sẽ là một biểu tượng của Sài Gòn, mặc dầu có sự tiếc nuối của một tòa nhà cũ nhiều kỷ niệm trong lòng người Sài Gòn.
Tham khảo:
(1) L'Eveil économique de l'Indochine ["puis" (Eveil économique de l'Indochine)] ; Bulletin hebdomadaire, 1926/08/08 (A10,N478)
(2) Annuaire complet (européen et indigène) de toute l'Indochine, commerce, industrie, plantations, mines, adresses particulières : Indochine adresses, 1ère année 1933-1934 , éditeurs madame L. Lacroix-Sommé, messieurs R. J. Dickson et A. J. Burtschy,  impr. Albert Portail (Saigon), 1933.
(3) Guide pratique, renseignements et adresses. Saigon, Éditeur : J. Aspar (Saigon).
(4) L'Eveil économique de l'Indochine ["puis" (Eveil économique de l'Indochine)] ; Bulletin hebdomadaire, 1923/11/04 (A7,N334).
(5) L'Eveil économique de l'Indochine ["puis" (Eveil économique de l'Indochine)] ; Bulletin hebdomadaire,1925/12/06 (A9,N443).
(6) L'Echo annamite , 1925/09/28 (A6,N393)
(http://mobile.thesaigontimes.vn/tinbaichitiet/119229)

Thương xá “Grands Magasins Charner” thời Pháp thuộc (Nguyễn Đức Hiệp - Hiệp's Blog)

Thương xá “Grands Magasins Charner” thời Pháp thuộc

Posted by hiepblog ⋅ Tháng Chín 10, 2014 ⋅ Bạn nghĩ gì về bài viết này?

(https://hiepblog.wordpress.com/2014/09/10/thuong-xa-grands-magasins-charner-thoi-phap-thuoc/) 

Hình thành
Thương xá Tax nằm ở vị trí tốt đẹp nhất ngay trung tâm Saigon. Vì thế ta không ngạc nhiên khi nơi đây nhiều người chú ý không phải chỉ là vị trí thương mại có giá tuyệt vời mà là nơi chứng kiến sự thăng trầm lịch sử thương mại của thành phố thương cảng Saigon, ghi vào ký ức một dấu ấn sâu đậm trong người Saigon.
Địa điểm tòa nhà Grands Magasins Charner de Saigon lúc đầu là cơ sở thương mại mở cửa vào năm 1914, đến năm 1921 công ty “Société Coloniale des Grands Magasins” được thành lập với số vốn 12 triệu francs từ công ty mẹ “l’Union Commerciale Indochinoise et Africaine” mua lại và quản lý cửa hàng GMC. Phòng Thương mại Saigon (Chambre de Commerce de Saigon) trong kế hoạch phát triển cảng Saigon đã khuyến khích sự thành lập công ty “Société Coloniale” và phát cổ phiếu ở Đông Dương thay vì ở chính quốc Pháp để người dân ở Đông Dương (Việt, Hoa, Pháp) có cơ hội đầu tư vào nền kinh tế đang phát triển ở Nam Kỳ (4).
Theo kế hoạch này của Phòng thương mại Saigon thì các công ty mới được thành lập ở Saigon phải phát cổ phiếu đầu tư với vốn ít nhất là 50% từ Đông Dương. Sở dĩ có kế hoạch này là do kinh nghiệm qua đó những hoạt động thương mại và kỹ nghệ ở cảng Saigon tùy thuộc quá nhiều vào vốn đầu tư của các nhà tư bản ở Pháp và nước ngoài và những người này không hề biết gì về Saigon và các xứ sở ở Đông Dương. Ngoài công ty “Société Coloniale”, các công ty kỹ nghệ hóa học “Société Industrielle de Chimie” (1922) và công ty tín dụng “Crédit foncier d’ Extrême-Orient” phát hành cổ phiếu lấy vốn địa phương rất thành công.
Từ năm 1921, cửa hàng GMC ở Saigon buôn bán rất phát đạt và cho đến quý cuối tháng 30/9/1922, lợi nhuận là 6% cho mỗi cổ phiếu và giá cổ phiếu tăng từ 500 francs lúc đầu lên 614 francs (4). Công ty vì thế bán thêm nhiều cổ phiếu để có thêm vốn đầu tư từ những nhà đầu tư ở Saigon-Chợ Lớn, lúc này với tổng dân số là 300,000, cải tiến xây dựng lại phát triển cửa hàng phong phú hơn. Đây là một kế hoạch khôn ngoan vì nếu không thì số vốn ở Saigon-Chợ Lớn cũng sẽ chảy ra nước ngoài.
Với vốn mới, công ty xây lại tòa nhà GMC và khánh thành trang trọng vào ngày 26/11/1924 với sự tham dự của ông Eutrope, đại diện cho toàn quyền Nam Kỳ. Từ đó cửa hàng GMC được nhiều người biết đến. Năm 1925, cảng Saigon có đăt trên nóc tòa nhà GMC một kèn để báo hiệu khi có tàu từ Pháp mang thư từ và hành khách đến cập bến Saigon.
Công ty “Société Coloniale” cũng điều hành cửa tiệm nổi tiếng ở Hà Nội là “Grands Magasins Réunis de Hanoi” (còn gọi là nhà Godard, sau này là cửa hàng Bách hóa tổng hợp). Kiến trúc của hai cửa hàng “Grands Magasins Réunis de Hanoi” và “Grands Magamisns Charner de Saigon” rất giống nhau.
Cửa hàng GMC trở thành nơi mua sắm của giới sành điệu thượng lưu Pháp-Việt-Hoa có tiền. Hầu như tất cả hang của các cửa hiệu lớn ở Paris cũng có mặt ở đây. Tháng 12 năm 1925, khi toàn quyền Alexandre Varenne đến Saigon, vợ của ông là bà Varenne sau đó có đến cửa hàng Grands Magasins Charner để mua sắm, một người bạn ông giám đốc GMC đã giới thiệu ông với bà Varenne. Bà rất là de6~ chịu tiếp xúc với ông và ông đã bảo đảm chắc với bà là cửa hàng GMC đều đón tiếp phụ nữ An Nam bất kể giai cấp xã hội của họ (5).
Địa chỉ của GMC theo Niên giám địa chỉ thương mại, kỹ nghệ toàn Đông Dương (2) vào năm 1933 cho biết công ty sở hữu là “l’Union Commerciale Indochinoise et Africaine”: Grands Magasins Charner (GMC) (l’Union Commerciale Indochinoise et Africaine), Société anonyme au capital de 42.000.000 de Frs, R.C Saigon no. 243, Boulevards Charner et Bonard, Add. Tél. : “MAGCHARNER”, Téléphone nos. 140 et 543, Boite Postale 528.
Như vậy trong vòng khoảng 10 năm số vốn vào cửa hàng GMC của công ty “l’Union Commerciale Indochinoise et Africaine” đã tăng hơn gấp 3 lần.
Quảng cáo các tiệm trong cửa hàng GMC được đăng trên các báo ở Saigon như trên tờ “Echo Annamite” (Tiếng gọi An Nam). Trong đó có những cửa hàng bán các hàng như đồng hồ, kính đeo, rượu, thuốc lá, thuốc tây, nước hoa, dịch vụ du lịch, Salon de Thé, Bar Américain, Salon de Manucure v.v…. Sau này còn có súng đạn đi săn.

Hình 1 – Quảng cáo GMC trong “Guide pratique, Saigon” (3).
Tuy vậy trong khoảng giữa và cuối thập niên 1920 vào thời kỳ trước và trong lúc khủng hoảng kinh tế thế giới, đã có những khó khan và thay đổi quan trọng. Theo tuần báo “L’Eveil économique de l’Indochine” (Thức tỉnh kinh tế Đông Dương) ra ngày 8 tháng 8 năm 1926 cho biết vì sự khủng hoảng mất giá của đồng francs, đã ngưng bán hang theo tiền francs và dùng tiền piastre Đông Dương bắt đầu từ ngày 26/7/1926 . Các hang vẫn còn để giá tiền francs sẽ được đổi ra tiền piasters Đông Dương theo tỉ suất 20 francs là 1 đồng piastre. (1)
“La crise des changes oblige les Grands Magasins Charner à adopter la vente en piastres — La Direction des Grands Magasins Charner nous communique ce qui suit: La dévaluation du franc français, ayant pour cause profonde l’instabilité des prix, nous oblige, au moins provisoirement, à cesser nos ventes en francs.
En conséquence, nos prix, à dater de Lundi 26 Juillet 1926, seront fixe’s en piasters indochinoises.
Toutefois, la marque en piastres de toutes nos marchandisese exigeant un temps trop long pour y recourir sans fermer nos Magasins – et pour éviter cel inconvenient à notre estimée Clientè – nous l’informons qu’elle devra, pour ses achats, convertir en piasters sur la base de 20 francs à la piaster, ceux de nos prix encore exprimés en francs francais, et palate et palata… “
Và bắt đầu từ đấy cửa hàng GMC dùng tiền Đông Dương.
Khoảng thập niên 1960, cửa hàng GMC được đổi tên là Thương xá Tax, và vẫn là nơi thương mai với các cửa hàng thanh lịch sang trọng. Sau năm 1975, cũng như Grands Magasins Réunis ở Hà Nội lúc trước, thương xá Tax đã trở thành cửa hàng bách hóa tổng hợp. Ngày hôm nay, thương xá Tax lại thay đổi lần nữa với sự trùng tu lớn lao hơn các thay đổi lúc trước. Nếu mặt tiền vẫn giữ được nét xưa thì tòa nhà mới này cũng vẫn sẽ là một biểu tượng của Saigon, mặc dầu có sự tiếc nuối của một tòa nhà cũ nhiều kỷ niệm trong người Saigon.
Tham khảo:

• L’Eveil économique de l’Indochine [“puis” (Eveil économique de l’Indochine)] ; Bulletin hebdomadaire, 1926/08/08 (A10,N478)
• Annuaire complet (européen et indigène) de toute l’Indochine, commerce, industrie, plantations, mines, adresses particulières : Indochine adresses, 1ère année 1933-1934 , éditeurs madame L. Lacroix-Sommé, messieurs R. J. Dickson et A. J. Burtschy, Albert Portail (Saigon), 1933.
• Guide pratique, renseignements et adresses. Saigon, Éditeur : J. Aspar (Saigon).
• L’Eveil économique de l’Indochine [“puis” (Eveil économique de l’Indochine)] ; Bulletin hebdomadaire, 1923/11/04 (A7,N334).
• L’Eveil économique de l’Indochine [“puis” (Eveil économique de l’Indochine)] ; Bulletin hebdomadaire,1925/12/06 (A9,N443).

(6)    L’Echo annamite , 1925/09/28 (A6,N393)