Cứu cánh là cái gì? Nó cứu ai?

Câu tiếng Pháp La fin justifie les moyens thường được dịch ra tiếng Việt là Cứu cánh biện minh cho phương tiện, cũng có khi được dịch là Mục đích biện minh cho phương tiện, có khi lại được dịch là Mục đích cuối cùng biện minh cho phương tiện hay Kết quả biện minh cho phương tiện.

Hán Việt từ điển giản yếu định nghĩa cứu cánh (chữ Hán là 究竟  ) là cuối cùng, kết quả và cho  ví dụ cứu cánh mục đích là cái mục đích cuối cùng (Đào Duy Anh, 2005:142). Như vậy dịch fin là mục đích hay mục đích cuối cùng hay cứu cánh đều được. Chỉ có điều là ai cũng hiểu ngay mục đích và mục đích cuối cùng (ít phổ biến hơn), nhưng lại hiểu cứu cánh không giống nhau. Người thì bảo nó phải cùng nghĩa với mục đích (vì cứu cánh và mục đích từ cùng một câu tiếng Tây mà ra). Người lại bảo cứu cánh phải là cái gì đó cứu được mình mặc dù chẳng ai hiểu được cái phương tiện cứu mình biện minh cho phương tiện nào.

Tháng 3/1998, nhóm nghiên cứu của ông Bùi Khánh Thế (Đại Học Khoa Học Xã Hội và Nhân Văn Thành Phố Hồ Chí Minh) điều tra trên 285 sinh viên năm thứ hai của khoa Ngữ Văn Anh (Đại Học Khoa Học Xã Hội và Nhân Văn Thành Phố Hồ Chí Minh) và 167 học sinh lớp 10 trường phổ thông trung học Nguyễn Chí Thanh (quận Tân Bình, thành phố Hồ Chí Minh). Kết quả thu được, theo báo cáo của Nguyễn Hoài Thu Ba và Trần Thị Kim Anh (2001:172) cho thấy:

-Đa số chọn câu trả lời sai (45,5% sinh viên và 88% học sinh) hoặc không trả lời (25,2% sinh viên và 0,8% học sinh).

-Rất ít người chọn câu trả lời đúng (29,3% sinh viên và 11,3% học sinh).Kết quả thu được với các từ ngữ Hán Việt khác trong cùng đợt khảo sát khiến ta có quyền nghi ngờ rằng câu trả lời đúng rất có thể chỉ là một kết quả may rủi. Số người thật sự hiểu nghĩa của cứu cánh có lẽ còn thấp hơn rất nhiều.