Phó thương gia làm gì?

Phó thương gia là từ được Brian Wu đặt ra để dịch từ sub-merchant bên tiếng Anh:

Điều này đã được khẳng định bởi vị phó thương gia (sub-merchant), Goddert Bruggen, người đã bị mắc cạn tại đây với con tàu Maria vào ngày 26 tháng 11 năm ngoái và (vị này) đã để ý là (do) đất đai tại đây bị chìm dưới nước (sau) những cơn mưa lớn, nên việc giong thuyền đến Hội An không thể nào (có thể) ít hơn 8 ngày.

Ông đặt ra từ ấy rồi ông để đấy cho người đọc bản dịch của ông tha hồ đoán.

Sự thật là để quản lý một hệ thống thương điếm và thuộc địa đồ sộ, Toàn quyền Công Ty Đông Ấn Hà Lan (Vereenigde Oost-Indische Compagnie, viết tắt là VOC) có cả một bộ máy hành chính tương xứng, với các ban ngành như chính trị, quân đội, hải quân, thủ công nghệ, tôn giáo... Cấp bậc cao nhất trong cơ quan chính trị là Opperkoopman (tiếng Anh dịch là Senior Merchant / Upper Merchant / Head Merchant / Chief Merchant / Chief Commissary). Xuống dưới có Koopman (tiếng Anh dịch là Merchant / Commis / Commissary), Onderkoopman (tiếng Anh dịch là Junior Merchant / Sub-Merchant / Under-Merchant), Boekliouder (Book-keeper). Xuống thấp hơn nữa là các thư lại, trợ lý... (Assistant Boekhouder, Junior Assistant Boekhouder, Aanquikeling, Zoldaat by de pen (Writer)). Tất cả đều là viên chức làm công ăn lương tùy theo hạng thấp hạng cao, không phải là thương gia.

Chúa Nguyễn trả lương cho lính như thế nào?

Li Tana (1992:52) viết trong luận án của mình như sau:

An investigation of “Quinam” conducted in 1642 by the Dutchman Johan van Linga, for example, noted that the salary of a soldier was 10-12 Spanish reals, 360 pounds rice and 2 cangas (an amount of coarse black or white cotton cloth) per year.

Đọc thì hiểu rằng một người lính của chúa Nguyễn năm 1642 lĩnh một số tiền tương đương 10-12 đồng real Tây Ban Nha, một lượng thóc gạo tương đương 360 cân Anh và một ít vải thô  (màu trắng hoặc màu đen) đủ may hai cái áo dài tay không cổ.

Nguồn tài liệu được Li Tana (1992:52) sử dụng là một công trình của W. J. M. Buch viết bằng tiếng Hà Lan năm 1929. Rồi năm 1993 Buch được Ruurdje Laarhoven dịch sang tiếng Anh. Rồi năm 2019 đến phiên Ruurdje Laarhoven được Brian Wu dịch từ tiếng Anh sang tiếng Việt thành:

18. Vua Qinam có khoảng 4 ngàn quân binh, mà mỗi người lính này được trả (tổng cộng) như sau:

. Với 10 hoặc 12 đồng real Tây Ban Nha mỗi năm,

. 360 pound (khoảng 180 kg) lúa gạo (paddy) ... như trên,

. và 2 cangues ... như trên (cangue là một loại vải sợi cotton thô màu đen hay trắng, ở Trung Quốc cangue là một loại gông di động đeo trên cổ của bọn tội phạm)

Còn một cangue nữa là xà rông đi biển (beach wrap), sao không kể luôn?