Tại sao chỉ có nội y gợi cảm mà không có nội y khiêu dâm?

Các từ tiếng Pháp lingerie érotique, lingerie sexy, lingerie suggestive, lingerie de séduction (tương ứng với tiếng Anh là erotic lingerie, sexy lingerie, suggestive lingerie, seductive lingerie) cùng chỉ các loại trang phục lót mà người Việt gọi là nội y gợi cảm hay nội y quyến rũ. Không có cái gọi là nội y khiêu dâm. Báo đăng ảnh khiêu dâm có thể bị phạt hành chính, nhưng đăng ảnh gợi cảm thì bình yên vô sự.

Dâm ô là gì?

Dâm ô là dâm dục xấu xa (Hội Khai Trí Tiến Đức, 1931:149), thậm chí có thể nói là dâm dục một cách xấu xa, nhơ nhuốc (Nguyễn Kim Thản, 2005:443; Hoàng Phê, 2006:245). Các nhà soạn từ điển làm như thể người Việt có thể dâm dục một cách tốt đẹp hay sạch sẽ được.

Bản thân từ dâm dục vốn chẳng có gì tốt đẹp. Đó là sự ham muốn thú nhục dục quá độ hoặc không chính đáng (Hoàng Phê, 2006:245), tức là nếu ham muốn vừa phải, chính đáng, đúng đắn, hợp lý... thì không bị gán cho tiếng dâm dục.

LINH MỤC ĐẶNG ĐỨC TUẤN VÀ CUỐN SÁCH THUẬT TÍCH VIỆC NƯỚC NAM - Vũ Thu Hà & Nguyễn Ngọc Quỳnh

25. Linh mục Đặng Đức Tuấn và cuốn sách thuật tích việc nước Nam (TBHNH 2003)
Cập nhật lúc 21h39, ngày 22/04/2007

LINH MỤC ĐẶNG ĐỨC TUẤN VÀ
CUỐN SÁCH THUẬT TÍCH VIỆC NƯỚC NAM

VŨ THU HÀ

NGUYỄN NGỌC QUỲNH

Viện nghiên cứu tôn giáo

Linh mục Đặng Đức Tuấn (1806 - 1974) là một trí thức Công giáo tiêu biểu thời cận hiện đại, là người Công giáo đầu tiên đưa ra ý tưởng kính Chúa và Giáo hội Công giáo Việt Nam. Ông quê ở Gia Hựu, huyện Bồng Sơn, tỉnh Bình Định. Ông thông thạo Hán văn và am hiểu Nho học, từng có thời gian 7 năm du học ở trường đào tạo giáo sĩ Pênang (Malaixia), sử dụng được tiếng La tinh, Pháp, Anh, hiểu biết về thần học, triết lý, lịch sử Giáo hội. Linh mục Tuấn trước tác khá nhều, được các bậc thức thức giả thời bấy giờ coi là người có kiến văn, là một trang quốc sĩ.

Những di thảo của Linh mục Đặng Đức Tuấn để lại cho thấy tinh thần yêu nước của một người Công giáo Việt Nam, biết kết hợp hai lý tưởng Thiên Chúa và Tổ quốc. Bên cạnh những tác phẩm như Nguyên đạo, Minh đạo là những tác phẩm tình bày bản chất, giáo lý đạo Công giáo nhằm giải tỏa những sự ngộ nhận, hiểu lầm của các nhà Nho đối với đạo, là những sách bàn về kế sách đánh giặc như Hoành mao hiến bình Tây sách, Sát tả bình Tây hịch, Minh đạo bình Tây sách… ngoài ra Đặng Đức Tuấn còn để lại nhiều bài văn thơ chữ Hán liên quan đến vấn đề quốc sử và giáo sử như Nguyễn vương phục quốc, Gia Long thống nhất, Những ngày truyền giáo đầu tiên, Việc cấm đạo thời Minh Mạng, Thiệu Trị… và các bài văn tế kể về hoạn nạn của ông như Trên đường lâm nạn, Phụng chỉ lai kinh điều trần việc nước việc đạo, các bài văn tế khóc giáo dân tử nạn…

Bài viết này chúng tôi giới thiệu thêm một cuốn sách chữ Nôm do Linh mục Đặng Đức Tuấn viết.

Cuốn sách Thuật tích việc nước Nam, được viết bằng chữ Nôm, là thơ viết theo thể văn. Bản viết tay gồm 56 trang; khổ 31x22cm. Có ký hiệu, Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm là: AB.196.

Nội dung sách khá có thể được chia làm hai phần chính:

Phần thứ nhất kể lịch sử truyền đạo Công giáo ở Việt Nam.

Thơ kể vắn tắt từ khi người Bồ Đào Nha đến truyền giáo dưới triều Lê Vĩnh Tộ, đến khi người Pháp nhận việc truyền giáo ở Việt Nam vào thời Cảnh Hưng. Kể lại bối cảnh lịch sử cuối triều Lê: Lê Chiêu Thống chạy sang cầu cứu nhà Thanh, sau mất ở phương Bắc, Quang Trung lên ngôi hoàng đế, Nguyễn Vương lưu vong:

“Lê Chiêu Thống tìm nơi cầu viện

Qua thanh triều an kiệt, giá băng

Tây Sơn mặc sức hung hăng

Phân chia cõi đất xâm lăng ngôi trời

Bời bời khắp chốn đòi nơi

Du nghiêng thế nước bặt hơi anh hung

Thái Đức, Cảnh Thịnh, Quang Trung

Trăm hai sông núi ngàn trùng phong ba

Nam Bắc lừng lẫy binh qua

Xoay nền tiếm vị đốt toà vương công

Đàng ngoài nhẫn đến Đàng Trong

Lê gia thành quách hoàn không tro tàn

Nguyễn chúa tỵ nạn gian quan

Đã qua Phú Quốc lại hoàn Trấn Tiên”

Sau đó bài vãn kể việc giám mục Bá Đa Lộc giúp Nguyễn Ánh, phò tá Nguyễn vương sang nước Xiêm, mang hoàng tử Cảnh sang Pháp cầu viện, đem quân và tầu chiến về giúp Nguyễn Ánh đánh Tây Sơn.

“Ra tay tá quốc An Nam

Dực phù Nguyễn chúa đem sang Xiêm thành

Vua tôi thầy vữa xuất hành

Mấy trung non nước tới thành Kim Lan

Nguyễn chúa ở lại Xiêm bang

Đức thầy phụng mệnh lại hoàn Tây Dương

Bôn lo khôi phục cố cương

Một phen toan tính một trường phân ly

Đông cung niên thiếu ra đi”

(Đông cung Thị Nguyễn vương trưởng tử tòng Bá Đa Lộc vãng Tây Dương)

“Thác cô gánh nặng quyền thời nghĩa thông

Trèo non vượt biển mấy trùng

Một lòng ái kính một lòng nghĩa nhân

Về cố quốc thiệt hơn bày tỏ

Xin viện binh đem tộ Nguyễn gia”

Khi Bá Đa Lộc mất, vua thương tiếc và điếu tang phong tặng rất hậu:

“Núi Kỳ Sơn ngàn tầm chất thảm

Thành Quy Nhơn ảm đạm phong swong

Ngẫm than hai chữ vô thường

Ngàn năm ly biệt một trường bi ai

Cảm công đất rộng trời dài

Ngự bài điếu ngự bài sắc phong

…

Về Gia Đình Đàng Trong an táng

Lập lăng phần nêu sáng công cao

Đông cung chu lệ thấm bào

Tống chung một thuở ngậm sầu ba thu”.

Sau khi kể lại thời kỳ tốt đẹp của đạo Công giáo thời vua Gia Long và đầu đời Minh Mệnh, bài vãn kể đến cuộc cấm đạo đầu tiên vào năm Minh Mệnh thứ 13 (1932).

“Chỉ truyền cấm đạo mọi nơi

Minh Mệnh trị đời năm thứ mười ba

Năm bắc khắp cõi gần xa

Đạo thánh triệt hạ các cha tử hình

Giáo nhân ai chẳng thuận tình

Trảm giảo lập tức lôi đình oai gia

Ai mà thập chữ bước qua

Thị là thiên thiện chỉ tha về nhà”

Vua Minh Mệnh là vốn rất không ưa Công giáo, năm 1832 đã bắt đầu trục xuất các Thừa sai. Sau cái chết của Lê Văn Duyệt, phó vương Nam kỳ, là người bảo trợ công khai cho Công giáo, tiếp đến cuộc nổi dậy của Lê Văn Khôi, con nuôi của Lê Văn Duyệt, mà các Thừa sai và giáo dân đã có dinh slíu vào làm cho nhà vua thêm cứng rắn. Thực ra nguyên nhân sâu xa về phía triều đình gây nên cuộc cấm đạo là nhà vua nhìn thấy trong sự phát triển mạnh của đạo Công giáo một nguy cơ về mặt tư tưởng đối với Nho giao smà vương triều Nguyễn đặt cơ sở trên đó, có thể có hại cho uy quyền của vương triều. Nhưng nguyên nhân trực tiếp việc đàn áp dân Công giáo vùng miền Trung, một chi tiết lịch sử được linh mục Tuấn cho biết là sự tranh chấp đất đai giữa người Công giáo và người ngoài Công giáo tại hạt Thừa Thiên:

“Dương Sơn Cổ Lão cơ cầu

(Dương Sơn, Cổ Lão hai xã tại Thừa Thiên hạt)

Kiện nhau giới hạn tranh nhau đất làng

Dương Sơn có đạo vẹn toàn

Cổ Lão không đạo quyết toan kỳ thù

Bời lòng căm ghét phao vu

Trước thưa huyện phủ sau vô pháp đường

Rằng đạo ỷ thế Tây Dương

Phiên kinh đạo trưởng mối giềng đôi co

Cao minh chê lấp khôn dò

Việc đầu thời nhỏ sau to bằng trời

Chỉ truyền cấm đạo mọi nơi”.

Tuy triều đình cấm đạo gắt gao, nhưng do những cố gắng của các nhà truyền giáo và giáo dân, đạo vẫn phát triển.

“Kể phen ở tối đi thầm

Sói hùm chi quản sơn lâm chi nài

Ra tay phạt gốc giống gai

Viên nho vun quên đắc tài dưỡng nuôi

Gại năm nhen nhóm lần hồi

Dịch kinh ấn sách trau dồi đàn chiên

Bản quốc Linh mục chức truyền

Trong thời nguy hiểm khắp miền giữ chăn

Tìm học đồ gửi Pênang

Cho học thông thái để hằng giảng khuyên

Lại chia gánh nặng đàn chiên

Gia Định một mối Thừa Thiên một quyền

Trong ngoài đều có mối giường

Đạo tuy nghiêm cấm đèn thiêng sáng ngời

Giáo nhân ở các phương trời

Thấy gương phúc đức như lời ủy an

Bắc nam ngàn dặm quan san

Quyền trên có đủ ân ban cũng đồng”.

(Gia Định Giám mục Nghĩa, Bình Định Giám mục Thể, Thừa Thiên Giám mục Phan, Nghệ An Giám mục Liệu, Lạng Sơn Giám Sơn Vọng. Tự Gia Định chí Lạng Sơn Giám mục ngũ nhân)

Ba vụ tàu chiến Tây Dương xâm phạm Đà Nẵng vào năm Thiệu Trị thứ 7 (1847) năm Tự Đức thứ 9 (1856) và Tự Đức năm thứ 11 (1858) đã làm cho triều đình càng thêm nghi ngờ đạo trưởng, giáo dân tiếp tay cho giặc Pháp. Nhiều lệnh cấm đạo nghiêm khắc được ban hành, đạo Công giáo trải qua bao nhiêu sóng gió, người Công giáo thực sự đứng giữa hai làn đạn:

“Mượn câu giảng đạo làm danh

Làm cho giáo hữu tán tình phen ni

Làm cho nhà nước sinh nghi

Bàn cấm đầu mục khinh khi đạo trời

Làm cho xao xác trong đời

Rung động đến nước đổi dời gió trăng

Ngôi ải Vân khói tan mấy khúc

Cõi Đồng Nai gió xúc ngọn sầu

Khôn cùng mọi nỗi lo âu

Một mình ở giữa hai đầu bắn nhau

Nghĩ thôi mà sợ người sau

Bách tùng đã đốn tranh lau nào trừ

Ngạn rằng diều quạ ăn dừa

Bắt cò phơi nắng nghiêm nhật khắp nơi

Giữa đường mang ách ra đời oan ương

…

Kẻ ở Tây Dương qua bắn súng

Người bên Nam Việt lạ mang gông

Trời cao khổ vấn khôn đâu thấu

Lý vạy tình ngay nào xét công

…

Khác trời khác biển Tây Đông

Vì giữ đạo chúa cùgn dồng vấn vương

Mật truyền tỉnh phủ huyện đường

Đạo nhân tận số đền trường đầu khai

Bất kỳ già trẻ gái trai

Mỗi tháng đòi bắt mặc hoài lao đao

Những đi mời xuống ra vào

Cửa nhà bỏ đó hư hao kể gì

Đến quan dạy bảo một khi

Bay mà xuất giáo tất thì xá cho

Đứa nào cứng cổ cưỡng cô

Thừng roi có đó nẹp vỗ có đây

Bay đừng quen chối dại ngây

Đạo ta thì bỏ đạo tây lại thờ

Xá tu cải đạo bây giờ

Bước qua thập tự ngĩ nhờ xá ân…”

Những cuộc cấm đạo đó đã đem lại bao nhiêu đau khổ cho giáo dân và những thiệt hại nặng nề cho các giáo phận. Khi Linh mục Tuấn khi được tha trở về thì: “Tuấn về thăm viếng đã nhiều. Mười phần cố cựu tàn phiêu bảy phần”. Bài vãn còn kể lại tên các giáo sĩ, giáo dân đã tử vì đạo qua các đợt khủng bố với những lời thương xót và ca ngợi.

Phần thứ hai của sách là lời tự thuật của linh mục Tuấn về cuộc đời và những gian khổ ông trải qua cùng những việc ông đã làm cho giáo dân và triều đình từ khi ông bị bắt cho đến khi được thả.

Ông vốn sinh trong gia đình theo đạo Công giáo, cha mẹ anh em đều không còn, sau khi được thụ phong Linh mục ở trường dòng Pênang, ông về làm Mục vụ ở Quảng Ngãi, được khoảng 5, 6 năm thì lệnh cấm đạo cảu triều đình được thi hành nghiêm ngặt, ông phải trốn tránh một thời gian. Năm 1862, Linh mục Tuấn bị bắt giải về tỉnh đường Tư Nghĩa. Tại đây ông một mực kêu oan và xin viết tờ khai, trong đó ông trình bày thành thật rõ ràng về đạo Công giáo cùng sự oan uổng của ông và giáo dân. Bị giam cầm, tra tấn, ông cũng không thay đổi thái độ. Lúc đó có quan bộ Hình, trong Cơ Mật viện đi kinh lý qua, quan đầu bèn tỉnh tâu bày việc của Linh mục Tuấn. Quan Triều đình liền lệnh đưa Linh mục Tuấn về Huế. Ông bị tra tấn đến nỗi không tự đi được phải cho người cáng. Đến Huế, ông ra mắt Phan Thanh Giản và Lâm Duy Hiệp, những người được vua ra lệnh xét hỏi ông về hai việc: Về văn nguyên đạo Gia Tô và về duyên cớ hành động của quân Pháp, Linh mục Tuấn trình bày:

“Đạo dạy thờ Chúa linh thiềng

Dựng nên trời đất cầm quyền tử sinh

Hễ người thời có tính linh

Giữ lối đạo chính trường sinh cõi trời

Đạo dạy thờ vua dưới trời

Vì vua thay mặt chúa trời trị dân

Đạo dạy thảo kính sinh thân

Cù lao báo nghĩa tư cần đền ơn

Đấy là ba đấng trọng hơn

Hội ra quân phụ có quyền khác nhau.

…

Rô Ma có một giáo hoàng

Cội đầu hội thánh mối mang đạo trời

Tuy là đạo ở khắp nơi

Giáo hữu chốn chốn vâng lời pa pa

Như giặc bởi nước Rô Ma

Thì tôi cam chịu đạo qua phá rầy

Vốn nay chẳng phải làm vây

Lãng Sa nước khác đến gây chiến trường

Giặc này tôi chẳng biết tường

Nhưng mà ước cũng tìm đường lợi danh

Vậy nên gây cuộc chiến tranh

Nói đi giảng đọa hoành hành lao niên

Xin thôi lấy việc năm trên

Đạo mà nội qứng với thuyền Lãng Sa

Thời khi thuyền ấy mới ra

Thời là bỏ xứ chạy ồn theo Tây

Bởi đạo không có lòng này

Đây đó bình tịnh xưa nay như thường

Phụng công giữ pháp mọi đường

Binh thuế như hcúng kiều lương như người

Không ý mạn pháp…

Không làm đạo tặc không lời khinh khi

Chẳng dám xuất giáo tuỳ thời

Là vì đạo chúa chẳng vì Lãng Sa

Triều đình là lượng mẹ cha

Bắt roi thời chịu thứ tha thời nhờ

Dễ đâu tôi dám nói vờ

Việc việc đều có sờ sờ chẳng không”

Sau những lời điều trần đó ông được đối xử tử tế hơn. Sau đó ông được quan Thượng mời lên nói chuyện và được yêu cầu làm tờ trình lên vua:

Ngày sau quan Thượng đòi mời

Đem vào mật thất một bên dạy ngồi

Hỏi sao cơ sự đầu đuôi

Truyền soạn cơm nước xong rồi mới ăn

Ăn rồi quan mới hỏi năng

Triều đình nhiều kẻ băng xưng nghi ngờ

Bề trên cũng đã làm ngơ

Cực vì các tỉnh sớ tờ thường tâu

Xin làm nhiều sự cay sâu

Bề trên cũng chịu từ sau đến rày

Như nay đạo trưởng là đây

Làm điều trần án dâng ngay ngự tiền

Nói rõ sự tích căn nguyên

Lượng vua phán đặc việc hiền chớ lo”.

Lúc bấy giờ triều đình Tự Đức đang gặp khó khăn. Phía bắc Lê DuyPhụng nổi loạn, phía nam tranh chấp với Pháp. Triều đình Huế đành phải chọn nhượng bộ Pháp để rảnh tay đối phó với những xuộc nổi loạn phía bắc có vẻ nguy hiểm hơn. Hiệp ước Sài Gòn ký ngày 5/6/1862 trong đó công nhận sự tự do hành đạo của đạo Công giáo và nhượng cho Pháp 4 tỉnh miền đông Nam Kỳ là Biên Hoà, Gia Định, Định Tưởng và đảo Côn Lôn. Trong cuộc ký kết này Linh mục Tuấn được cử làm phái viên phụ tá hai ông Phan Thanh Giản và Lân Duy Hiệp thay mặt triều đình.

“Thuyền Tây ra Huế tháng ba

Hỏi triều đình có chịu hòa hay không

Vua sai quan xuống hội dồng

Chịu giao hoà cuộc cho xong nước nhà

…

Đến ngày mười bốn tháng ba

Tàu Tây ra lại gửi thư lên thành

Xin cho quan lớn xuất hành

Vào trong Gia Định lập thành lời giao

Triều đình bàn luận lao xao

Khó sao khó định ông nào ra đi

Vì còn nhiều lý kinh nghi

Chưa biết bàn định lý gì cho hay

Phan, Lâm đòi Tuấn hỏi ngay

Tàu Tây xin vậy Tuấn bày làm sao

Tuấn rằng ông lớn lượng cao

Thưa tâu hoàng đế xin vào Đồng Nai

Cho tôi tòng phái mấy người

Tôi cảm quả quyết không ai làm gì

Hoà đặng thời ta hào đi

Bằng hòa chẳng đặng ta thì về ngay

Quan Lâm về tấu nội ngày

Vua ban sắc xuống y rày lời xin”.

Linh mục Tuấn cùng phái bộ đến Sài Gòn. Qua bài thơ ta có thể cảm nhận được không khí Sài Gòn sầm uất, nhộn nhịp, năng động và đang biến đổi rất nhanh chóng, mở ra với thế giới bên ngoài thời bấy giờ. Thật là tương phản với chính sách bảo thủ cô lập của triều đình Huế.

“Đến thành Gia Định tàu dừng

Quan Tây bắn súng chào mừng vang tai

Nam kỳ thiên hạ ai ai

Nghe tầu vua đến ra ngoài ngóng trông

Các dân các nước quá đông

Dập dìu tàu lửa tàu đồng bốn phương

Nghênh ngang phố xá cầu lương

Giang sơn chốn cũ khách thương lạ lùng”.

Phần cuối kể về cuộc thương lượng và ký kết, xong việc Linh mục Tuấn trở về Huế. Các giáo dân bị bắt dần dần được tha và Linh mục cũng trở về quê.

Cuối cùng văn bản cho biết bài vãn di Khâm sai Đặng Đức Tuấn sáng tác. Người chép lại có tên là Lý, chép vào ngày mồng 6 tháng 3 năm Canh Thìn.

Lịch sử truyền đạo Công giáo vào Việt Nam đã xảy ra những sự kiện đáng tiếc mà Linh mục Đặng Đức Tuấn vừa là nhân chứng vừa là người trong cuộc, hơn thế ông đã cửu động đem tài sức của mình tham gia để có thể cải thiện tình hình trong phạm vi có thể. Và điều chúng ta rất biết ơn là ông đã ghi chép lưu lại cho hậu thế. Cùng với những tác phẩm khác của Linh mục Đặng Đức Tuấn, cuốn sách thơ Nôm Tích việc nước Nam của ông là tài liệu quý báu cho những người nghiên cứu lịch sử Thiên chúa giáo nước nhà.

Thông báo Hán Nôm học 2003, Tr.210-222

Giao cấu và dâm ô khác nhau thế nào?

Ông Đỗ Văn Đương, viện phó viện khoa học kiểm sát thuộc viện kiểm sát nhân dân tối cao, định nghĩa hành vi giao cấu như sau:

Hành vi giao cấu trong Pháp lệnh Phòng chống mại dâm không chỉ hiểu là giữa nam với nữ, mà diễn ra cả giữa những người đồng giới. Giao cấu được hiểu là việc đưa bộ phận sinh dục của người này chủ động tác động vào bất cứ bộ phận nào trên cơ thể người kia, không phân biệt là đồng giới hay khác giới. Như vậy, nếu một người chủ động sử dụng bộ phận sinh dục của mình để “quan hệ” với người khác (không nhất thiết phải là hai bộ phận sinh dục với nhau) thì là giao cấu. Còn nếu chỉ sử dụng tay, chân… tác động vào bộ phận sinh dục của người khác thì coi là dâm ô…

Giao cấu, theo cách ông Đỗ Văn Đương định nghĩa, thực chất là quan hệ tình dục. Có điều ông không đủ can đảm để thay đổi từ ngữ trong luật (không thay giao cấu bằng quan hệ tình dục) trong khi vẫn định nghĩa ỡm ờ hành vi giao cấu bằng cách dùng từ quan hệ trong dấu nháy nháy.

Định nghĩa có phần tùy tiện của ông Đỗ Văn Đương vẫn rất bất tiện trên thực tế. Theo đó Bill Clinton có giao cấu với Monica Lewinsky (chủ động sử dụng bộ phận sinh dục của mình để quan hệ với người khác) nhưng cô thực tập sinh chỉ phạm tội dâm ô mà thôi (dùng miệng tác động vào bộ phận sinh dục của tổng thống). Kinh khủng nhất là vợ chồng có hôn thú hẳn hòi nếu chỉ sử dụng tay, chân… tác động vào bộ phận sinh dục của người khác thì coi là dâm ô. Được cái tự tác động vào bộ phận sinh dục của mình thì không phải giao cấu cũng không phải dâm ô.

Thế nào là giao cấu?

Từ điển xưa rất e ấp, thẹn thùng khi phải định nghĩa giao cấu: nói giống đực giống cái đi lại với nhau (Hội Khai Trí Tiến Đức, 1931:216). Nhưng thế nào là đi lại?  Có phải là nói chung về việc chơi bời thăm viếng nhau (Hội Khai Trí Tiến Đức, 1931:178) hay không? Hẳn là không rồi. Thế thì tại sao cứ phải ngầm hiểu rằng hễ giống đực giống cái đi lại với nhau tất phải có chuyện giao cấu?  

Giao cấu là từ Hán Việt, được Đào Duy Anh (2005:298) định nghĩa là âm và dương giao hợp với nhau = trai gái làm tính giao với nhau (relations sexuelles).

Lê Văn Đức (1970a:554) định nghĩa giao hợp = giao cấu và giao cấu là ăn nằm, đi lại, lấy nhau giữa một nam một nữ hay một đực một cái (Lê Văn Đức, 1970a:553).

Nguyễn Kim Thản (2005:671) định nghĩa giao cấu là giao nhau giữa bộ phận sinh dục ngoài của giống đực và của giống cái (ở động vật). Giao hợp là giao cấu (chỉ nói về người) (Nguyễn Kim Thản, 2005:671).

Như vậy các nhà soạn từ điển không thừa nhận quan hệ tính giao (relations sexuelles) giữa nam với nam, giữa nữ với nữ. Hành vi tính giao giữa nam và nữ cũng chỉ được tính là thành sự khi xảy ra sự giao cấu tức là khi dương vật được đưa vào âm đạo. Do đó, theo tiêu chuẩn Việt Nam, việc nữ thực tập sinh Monica Lewinsky thổi kèn cho tổng thống Bill Clinton không phải là tính giao vì không xảy ra sự giao cấu. Vẫn theo tiêu chuẩn Việt Nam, việc lắp đít người nữ bằng dương vật của người nam cũng không phải là giao cấu.

Sinh sản, duy trì nòi giống là một trong những chức năng cơ bản của hoạt động tình dục. Trong nhận thức của người Việt, cái chức năng đó chiếm vị trí quan trọng nhất và trở thành nỗi ám ảnh duy nhất đè nặng lên các định nghĩa của giao cấu. Các khía cạnh khác của tình dục không được người Việt xem là quan yếu, do đó không được nhà soạn từ điển đưa vào định nghĩa.

Phim heo là phim gì?

Phim heo là từ dùng để gọi các tác phẩm điện ảnh có nội dung khiêu dâm. Tùy mức độ miêu tả các cảnh ái ân mà có phim heo nhẹ nhàng,  phim heo nặng đô, phim heo cực mạnh... Căn cứ tính chuyên nghiệp của người làm phim, có phim heo tự quay, phim heo nghiệp dư, phim heo chuyên nghiệp.

Từ nguyên dân gian cho rằng diễn viên đóng các phim này trần truồng như heo nên thể loại điện ảnh đó có tên là phim heo. Thật ra không phải như thế.  Phim heo là do người Việt thời xưa biết tiếng Pháp dịch sao phỏng cụm từ film cochon. Trong tiếng Pháp từ cochon vốn nghĩa là con heo còn có thể dùng để chỉ kẻ có thói dâm tà gớm ghiếc (pervers, từ ngữ bây giờ gọi là thằng biến thái). Phim khiêu dâm đồi trụy (film pornographique) là phim toàn những chuyện dâm dục bẩn thỉu nên đáng bị gọi là film cochon (phim con heo).

Con heo của người Pháp sau khi nhập Việt tịch mất hẳn diện mạo ngoại quốc của nó. Con heo đối với người Việt cũng là một con vật bẩn thỉu. Không ai thắc mắc gì khi gọi phim khiêu dâm là phim con heo.

Người Việt bây giờ tiếp xúc với tiếng Anh nhiều hơn gọi phim con heo là phim người lớn (adult movie).

Thẩm phán Potter Stewart xem Kim Bình Mai chưa?

Dưới dây là một đoạn trích lời phát biểu của thẩm phán Potter Stewart:

It is possible to read the Court's opinion in Roth v. United States and Alberts v. California, 354 U.S. 476, in a variety of ways. In saying this, I imply no criticism of the Court, which in those cases was faced with the task of trying to define what may be indefinable. I have reached the conclusion, which I think is confirmed at least by negative implication in the Court's decisions since Roth and Alberts, that under the First and Fourteenth Amendments criminal laws in this area are constitutionally limited to hard-core pornography. I shall not today attempt further to define the kinds of material I understand to be embraced within that shorthand description; and perhaps I could never succeed in intelligibly doing so. But I know it when I see it, and the motion picture involved in this case is not that. 

Ý của cả đoán tóm lại là khiêu dâm thật khó định nghĩa nhưng (tôi mà) nhìn thấy khiêu dâm thì biết ngay là khiêu dâm (Hard-core pornography was hard to define, but I know it when I see it)

Ta thử nhờ ông Stewart thẩm định đoạn trích dưới đây xem sao:

Vương bà nói:
- Kế của tôi thần tình lắm, Đại quan nhân đã thật lòng thì tôi xin nói. Cô này tuy xuất thân từ gia đình nghèo khó nhưng trăm phần lanh lợi, đàn hát giỏi, nữ công thêu thùa cũng khá, lại biết đọc sánh, ngâm thơ, đánh cờ, uống rượu, cái gì cũng hay. Cô ta tên là Kim Liên, con cái nhà họ Phan, trước cư ngụ Ở Nam môn. Lúc trước bị bán cho Trương Đại Hộ, tại đây cô ta được học về âm nhạc đàn ca. Khi Đại Hộ sắp chết thì đem gả cho anh chàng Võ Đại, từ đó tới nay cô ta buồn khổ lắm, thường than thở với tôi. Nhà bên đó có chuyện gì cũng thường mời tôi sang giúp. Cô ta cũng nhận tôi làm mẹ nuôi. Hàng ngày, Võ Đại đi bán bánh từ sớm, nếu Đại quan nhân theo kế của tôi thì trước hết hãy mua một xấp lụa xanh, một xấp lụa trắng đem tới cho tôi sẽ đưa qua bên đó, nói là muốn may quần áo, nhờ cô ta lựa ngày gọi giùm một thợ may tới may. Nếu cô ta từ chối thì việc coi như bỏ. Còn nếu cô ta vui vẻ bảo là để cô ta may cho mà không cần gọi thợ may, như vậy là việc đã được một phần. Rồi tôi sẽ mời cô ta sang đây may cho tôi, nếu cô ta bằng lòng tức là việc được hai phần. Tôi sẽ dọn tiệc rượu nhỏ mời cô ta. Nếu cô ta từ chối, lấy cớ là bất tiện, để cô ta đem về nhà may, thì thôi. Mà nếu cô ta im lặng, tức là nhận lời, như thế là việc được ba phần. Hôm đầu, ngài đừng đến, đợi mấy hôm sau, vào khoảng giờ Ngọ, ngài ăn mặc chải chuốt tới đây, đứng ngoài đằng hành cho tôi biết, rồi vờ nói là lâu không tới uống trà, tôi sẽ ra mời ngài vào phòng, nếu cô ta thấy ngài vào mà đứng dậy đi về thì tôi cũng chẳng có cách gì giữ lại, như vậy thì thôi. Còn nếu cô ta cứ ngồi yên, thì như vậy là việc được bốn phần. Lúc đó tôi sẽ nói rằng ngài chính là người có lòng rộng rãi mua lụa cho tôi để may quần áo, rồi nhân đó khoa trương cho ngài. Ngài sẽ tiếp lời tôi mà hỏi chuyện nàng, nếu cô ta không chịu trả lời thì thôi. Còn nếu cô ta tiếp chuyện ngài, tức là việc đã được năm phần. Sau đó tôi mới khoe tài giỏi giang của cô ta, ngài mới bỏ tiền ra hỏi mua những đồ may vá, nếu cô ta không chịu mà bỏ về thì thôi, còn nếu cô ta ngồi yên tức là việc đạt được sáu phần. Rồi tôi giả vờ ra ngoài mua món gì, tôi nói với cô ta là ở nhà tiếp ngài giùm tôi một chút, nếu cô ta không chịu mà đứng dậy bỏ về thì thôi, còn nếu cô ta ngồi yên không nói gì tức là đã bảo bảy phần thành công rồi. Đến khi tôi mua các thứ trở về, bày tiệc rượu trên bàn, mời cô ta cùng uống với ngài, nếu cô ta không chịu đối ẩm với ngài mà bỏ về thì thôi, còn nếu cô ta ngần ngừ không quyết liệt từ chối, tức là đã tám phần thành công. Rồi lúc rượu được vài tuần, cô ta vui vẻ chuyện trò, tôi giả vờ nói là hết rượu, ngài mới lấy tiền ra khẩn khoản nhờ tôi đi mua thêm rượu và các món đồ ăn, tôi bèn đi ra và khóa cửa ngoài lại, nhốt hai người trong nhà tôi, nếu cô ta sợ hãi đứng dậy đòi về thì đành thôi, còn nếu cứ ngồi yên tức là đã chín phần thành công chỉ còn một phần nữa là hoàn toàn:
Phần sau chót này mới khó ngài đừng vội vã hấp tấp mà hư việc, trước hết phải dùng lời ngọt ngào mà tán tỉnh, sau đó thì mới dùng tới tay chân mà dò xét, chẳng hạn ngài đùng tay áo gạt rơi đôi đũa xuống đất rồi vờ cúi xuống nhặt lên, đồng thời lấy tay vuốt nhẹ chân cẳng cô ta, nếu cô ta giẫy nảy lên mà làm ồn thì tôi đứng ngoài sẽ vào ngay để can thiệp làm dịu chuyện, sự việc như vậy là dành tạm ngừng ở đó vậy. Còn nếu cô ta không nói gì tức là công việc mười phần hoàn hảo. Lúc đó thì ngài muốn làm gì không được. Nhưng sau đó thì ngài trả công nho tôi thế nào ?
Đoạn trích này ở hồi 5 của quyển tiểu thuyết Kim Bình Mai, kể lại việc Vương Bà bày kế cho Tây Môn Khánh ve vãn nàng Phan Kim Liên. Ông Potter Stwart hẳn phải ngán ngẩm lắm nếu phải đọc hết cả đoạn dông dài đó, nhưng Tây Môn Khánh thì khác:

Tây Môn Khánh mừng lắm, hớn hở nói:
- Thật là diệu kế, nhưng có vẻ khó khăn quá.

Với các ông Tây thì chỉ có nói chuyện sờ ngực, sờ bướm mới là bậy bạ. Đến phần sau chót mà mới chỉ vuốt nhẹ chân cẳng thì không ăn thua gì. Ông Stewart chắc chắn chẳng cảm thấy gì kể cả khi đọc bằng ngôn ngữ cha sinh mẹ đẻ của mình:

... But it is possible that you might knock down a pair of chop-sticks with your sleeve, and touch her foot when you pretend to pick them up.

Nhưng người Tàu dù có đọc bằng tiếng Anh cũng không thể không xao xuyến. Đối với họ, gót sen vàng có một khả năng gợi dục (charge érotique) mãnh liệt vô cùng. Các ông Tây có thể ngao ngán vì vô số đoạn tả bàn chân trong các tiểu thuyết khiêu dâm Trung Quốc, nhưng người Tàu thì như phát rồ khi đọc các đoạn đó.

Như vậy ai nói nhìn khiêu dâm thì biết ngay chỉ là nói dóc hoặc ngu dốt. Có những cái người này thấy là khiêu dâm, nhưng người kháckhông thấy, và ngược lại. 

Phim người lớn là gì?

Phim người lớn là phim (cho) người lớn xem. Có điều người lớn ở Việt Nam không được phép xem phim người lớn của Mỹ, Pháp, Nhật, Hàn... (tiếng Anh là adult movie hay adult video). Ra rạp ở Việt Nam chỉ thấy có phim không dành cho trẻ em, phim cấm trẻ em dưới 16/18 tuổi... mà không có phim người lớn.

Khiêu vũ có đồi trụy không?

Người Việt bình thường hiểu khiêu vũ là nhảy đầm. Nhưng chỉ có tội nhảy đầm bị trừng phạt. Không ai bị dẫn đi bêu riếu với tấm bảng đề tội mê khiêu vũ.

Đầu thế kỷ 20 các nhà làm từ điển của Hội Khai Trí Tiến Đức (1931:278) định nghĩa ngắn gọn khiêu vũ là nhẩy múa. Bốn mươi năm sau đó, định nghĩa khiêu vũ vẫn không có gì thay đổi: nhảy múa, bước đi theo nhịp (Lê Văn Đức, 1970a:727) Nguyễn Kim Thản (2005:841) mô tả dông dài hơn một chút: làm những động tác tay chân nhịp nhàng và phối hợp với nhau theo nhạc và thường theo từng đôi nam nữ.

Các định nghĩa trên không giúp ta phân biệt được khiêu vũ theo nghĩa là nhảy đầm (tiếng Anh là ballroom dancing) với múa đôi, múa kết đoàn... Chúng cũng không giải thích được vì sao từ khiêu vũ bị né tránh và được thay thế bằng quốc tế vũ để chỉ đúng một chuyện là nhảy đầm.

Nhảy đầm có đồi trụy không?

Nhảy đầm là từ ngữ cũ, có hơi hướng khẩu ngữ và có nghĩa là khiêu vũ (Nguyễn Kim Thản, 2005:1166).

Ngay sau ngày Giải Phóng, những người mới từ rừng về thành phố coi nhảy đầm là đồi trụy:

Nhảy đầm là mất văn minh,

Là phản tổ quốc, là khinh ông bà.

Người không may bị bắt vì tội nhảy đầm bị đeo bảng, dẫn đi bêu riếu khắp phố phường. Khiếp chưa?

Trước đó chỉ hơn mười năm, ngay trong chế độ Việt Nam Cộng Hòa, nhảy đầm cũng đã bị cấm bằng đạo luật Bảo Vệ Luân Lý (1962). Theo luật này thì nhảy đầm, ngừa thai, phá thai, mại dâm, quyền Anh, chọi gà, mê tín dị đoan bị bỏ chung một rọ những hành vi thương luân bại lý. Không chỉ tiệm nhảy bị đóng cửa mà nhảy đầm ở nhà cũng là có tội. Và không chỉ có người Việt Nam nhảy đầm bị trừng trị, người nước ngoài đến Việt Nam nhảy đầm cũng bị phạt nốt. Bà dân biểu Ngô Đình Nhu, tác giả của đạo luật Bảo Vệ Luân Lý, giải thích:

-          Người Á châu không quen thói dâm đãng giữa đàn ông và đàn bà, con trai và con gái...

và:

-          Người Mỹ đến Việt Nam là để giúp chúng tôi chứ không phải để nhảy đầm.

Thế nào là đồi trụy?

Điều 253 bộ luật hình sự của nước Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam phạt tội truyền bá văn hoá phẩm đồi trụy như sau: 

1. Người nào làm ra, sao chép, lưu hành, vận chuyển, mua bán, tàng trữ nhằm phổ biến sách, báo, tranh, ảảnh, phim, nhạc hoặc những vật phẩm khác có tính chất đồi truỵ, cũng như có hành vi khác truyền bá văn hoá phẩm đồi truỵ thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tiền từ năm triệu đồng đến năm mươi triệu đồng, cải tạo không giam giữ đến ba năm hoặc phạt tù từ sáu tháng đến ba năm:

a) Vật phạm pháp có số lượng lớn;

b) Phổ biến cho nhiều người;

c) Đã bị xử phạt hành chính về hành vi này hoặc đã bị kết án về tội này, chưa được xoá án tích mà còn vi phạm.

2. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ ba năm đến mười năm:

a) Có tổ chức;

b) Vật phạm pháp có số lượng rất lớn;

c) Đối với người chưa thành niên;

d) Gây hậu quả nghiêm trọng;

đ) Tái phạm nguy hiểm.

3. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ bảy năm đến mười lăm năm:

a) Vật phạm pháp có số lượng đặc biệt lớn;

b) Gây hậu quả rất nghiêm trọng hoặc đặc biệt nghiêm trọng.

4. Người phạm tội còn có thể bị phạt tiền từ ba triệu đồng đến ba mươi triệu đồng

Nhưng luật không định nghĩa thế nào là đồi trụy, để cho quan tòa tùy tiện giải thích và vận dụng luật.

Theo cách hiểu thông thường thì đồi trụy là suy đồi và trụy lạc (Nguyễn Kim Thản, 2005:592). Cả hai từ suy đồi và trụy lạc đều chẳng hay ho gì. Suy đồi là suy tàn và đồi bại (Nguyễn Kim Thản, 2005:1422) và trụy lạc là sa ngã vì bị lối sống ăn chơi thấp hèn cuốn hút (Nguyễn Kim Thản, 2005:1697). Sa ngã là trở nên hư hỏng về nhân cách, không tự giữ được mình trước những cám dỗ vật chất (Nguyễn Kim Thản, 2005:1371). Cám dỗ là khêu gợi lòng ham muốn đến mức có thể làm cho sa ngã (Nguyễn Kim Thản, 2005:212). Các định nghĩa của từ điển cứ lòng vòng, quẩn quanh như thế với những từ ngữ mang tính miệt thị dành cho những sự vật, hiện tượng bị coi là dưới chuẩn, lệch chuẩn, ngoài chuẩn.

Nhưng ai là người định chuẩn?

Thế nào là khiêu dâm?

Từ khiêu dâm được ghi nhận đầu tiên trong từ điển có lẽ là vào năm 1938 khi Đào Duy Anh (1950:1330) dịch từ pornographie của tiếng Pháp thành khiêu-dâm-học, chú chữ Hán là 跳淫學. Khiêu dâm của tiếng Việt đồng hành với pornographie của tiếng Pháp từ đó. Tự điển Việt Pháp phổ thông của Đào Văn Tập (1950:354) dịch khiêu dâm là obscène, pornographique, impudique. Đào Đăng Vỹ (1964:487) cũng dịch khiêu-dâm là pornographique, impudique. Thanh Nghị (1967b:763) cho ví dụ sách khiêu dâm = livre ponographique. Trong từ điển Pháp Việt của Lê Khả Kế thì cả érotique và pornographique đều là khiêu dâm cả (Lê Khả Kế, 2001:624 và  Lê Khả Kế, 2001:1278).

Trong các từ điển hiện nay, khiêu dâm được định nghĩa đơn giản chỉ là gây kích thích ham muốn về sắc dục, về xác thịt (Nguyễn Như Ý, 1999:904). hay ngắn gọn hơn một chút là gây kích thích sự ham muốn về xác thịt (Hoàng Phê, 2006:501), kích thích lòng ham muốn xác thịt (Nguyễn Kim Thản, 2005:641). Khiêu dâm như vậy chẳng có gì xấu, thậm chí còn hiền lành hơn  khêu gợi = có tác dụng gợi những ham muốn, thường là không lành mạnh. (Nguyễn Như Ý, 1999:898).

Bộ luật hình sự nước Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam không có điều khoản nào phạt tội khiêu dâm, không có chỗ nào nhắc đến chuyện khiêu dâm. Tuy nhiên sản xuất, tàng trữ, mua bán, lưu hành văn hóa phẩm có nội dung khiêu dâm lại là những hành vi bị xử phạt hành chính (nghị định 88-CP năm 1995 thời thủ tướng Võ Văn Kiệt và gần đây hơn là nghị định 75 do thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng ký năm 2010).

Thông tư số 09/2010/TT-BVHTTDL do Hoàng Anh Tuấn, bộ trưởng bộ văn hóa, thông tin, du lịch ký ngày 24 tháng 8 2010 giải thích từ ngữ như sau:

“Khiêu dâm” quy định tại điểm a khoản 4 Điều 7; điểm c khoản 5, điểm b khoản 6 Điều 8; điểm e khoản 4 Điều 9; khoản 4 Điều 10; điểm b khoản 3 Điều 12; điểm c khoản 3 Điều 15; điểm a khoản 5 Điều 16; điểm a, b khoản 1, điểm c khoản 2 Điều 21; điểm c khoản 2, điểm a khoản 3, điểm a khoản 4, điểm a, b khoản 5, khoản 6 Điều 22; khoản 1, 2 Điều 23, là hành vi dùng hình ảnh, ngôn ngữ, âm thanh, hành động khêu gợi, kích thích dâm ô, ham muốn tình dục trái với truyền thống đạo đức, thuần phong mỹ tục dân tộc Việt Nam bao gồm: mô tả bộ phận sinh dục, khoả thân, mô tả khoả thân hoặc không khoả thân nhưng kích thích tình dục, mô tả nhu cầu tình dục, thủ dâm dưới mọi hình thức.

Có một độ chênh giữa định nghĩa của từ điển và cách hiểu của nhà cầm quyền.

NHỮNG GHI CHÉP CHỮ NGHĨA KHI ĐỌC QUỐC ÂM THI TẬP CỦA NGUYỄN TRÃI - Nguyễn Hùng Vĩ

Nguyễn Hùng Vĩ 94. Những ghi chép chữ nghĩa khi đọc Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi (TBHNH 2009)
Cập nhật lúc 19h27, ngày 02/11/2011

NHỮNG GHI CHÉP CHỮ NGHĨAKHI ĐỌC QUỐC ÂM THI TẬP CỦA NGUYỄN TRÃI

NGUYỄN HÙNG VĨ

Trường Đại học KHXH và NV, HN

Tôi không phải là người nghiên cứu Hán-Nôm nhưng điều đó không cản trở việc ghi lại những ý kiến này sau khi đọc một số bản phiên âm và chú thích Quốc âm thi tập (QÂTT) của Nguyễn Trãi. Hơn là một thái độ hiếu cổ, lòng tôn kính thơ Nguyễn Trãi khiến tôi rút kinh nghiệm của các bậc tiền bối mà mạnh dạn ngỏ ý đối với hơn 40 lần chữ cụ thể mà nhiều học giả vẫn còn lưỡng lự, băn khoăn khi phiên hoặc chú. Bằng mọi cách, hướng đến từng trường hợp cụ thể để đề xuất ý kiến đó là cách làm của bài viết này. Tôi ý thức rằng, công việc tôi sẽ có ích nếu ý kiến của mình là đúng, là giúp ích cho việc hiểu thơ Nguyễn Trãi hơn. Còn nếu có gì chưa đúng mong được sự dạy bảo, góp ý, trao đổi của quý độc giả với tinh thần cầu thị và tôn trọng học thuật. Nguyễn Trãi chẳng từng dạy Kết với người khôn học nết khôn. Vì khuôn khổ in có hạn, trong bài viết này chúng tôi xin nêu một số trường hợp.

1. Thương Chu bạn cũ CÁC CHƯA ĐÔI (bài 2 câu 1).

商周伴窭各諸堆

Với 3 chữ 各諸堆các chưa đôi này, Trần Văn Giáp - Phạm Trọng Điềm năm 1956 (TVG-PTĐ 1956) phiên là các chư đôi và viết ở mục tồn nghi ý là vì chưa hiểu rõ nên xin theo đúng nguyên văn phiên ra.

Đào Duy Anh năm 1976 (ĐDA1976) phiên là các chưa đôi nhưng viết ở phần chú thích: "Các chưa đôi: Khó hiểu....Nguyễn Trãi gọi bạn cũ đời Thương Chu thì chỉ có thể là Y Doãn và Chu công. Y Doãn giúp dựng nghiệp nhà Thương, Chu công giúp dựng nghiệp nhà Chu, cũng như chính Nguyễn Trãi giúp dựng nghiệp nhà Lê - Y Doãn và Chu công cả hai đều làm nên sự nghiệp rồi mà còn giữ quyền vị suốt đời, chứ không như mình sau khi đã thành công (thuở việc rồi) lại phải lánh về để hưởng an nhàn cho nên tự xét mình chưa có thể so sánh với Y Doãn và Chu công được. Nguyễn Trãi khiêm tốn cho mình chưa sánh đôi được với bạn ngày xưa. Vậy các chưa đôi nghĩa là: đều là chưa sánh đôi với được".

Bùi Văn Nguyên năm 1994 (BVN 1994) phiên các chư đôi và ở phần chú giải, sau khi cho rằng việc nhà Chu lật đổ nhà Thương cũng như việc nhà Minh lật đổ nhà Hồ, GS. viết: "Nguyễn Trãi nói “các chư đôi” là nói không thể theo bạn cũ, kiểu bợ đỡ giặc Minh, mà phải đi ẩn chờ thời, đó là ý tiếp câu thừa đề, câu thứ hai".

Nhóm Mai Quốc Liên - Kiều Thu Hoạch - Nguyễn Khuê - Nguyễn Quảng Tuân năm 2001 (Nhóm MQL 2001) phiên gác chưa đôi và chú thích là gác lại, chưa đôi co. Nhóm Nguyễn Tá Nhí năm 2008 (Nhóm NTN 2008) phiên là gác chưa đôi và chú thích tương tự Nhóm MQL 2001. Ngoài ra, một số người khác có cách phiên khác như Vũ Văn Kính phiên các chưa dồi và hiểu là đều chưa nhiều, dồi là đầy, nhiều. Kiều Thu Hoạch chủ trương vẫn theo mặt chữ mà phiên các chư đôi và hiểu chư là hư từ, các chư đôi là bạn bè dựng nghiệp nhà Lê nay tan tác mỗi người một nơi.

Xem như trên, ta thấy có nhiều cách phiên và chú khác nhau chứng tỏ ba chữ các chưa đôi là khó hiểu. PTĐ-TVG 1956 vì chưa hiểu rõ mà thận trọng phiên theo mặt chữ. ĐDA 1976 đã phiên đúng nhưng hiểu chữ đôi là so sánh thì không ổn vì nếu đã cho rằng Nguyễn Trãi khiêm tốn mà cụ lại xem Y Doãn, Chu Công là bạn cũ để sánh cùng họ thì có lẽ không hợp lí lắm cả về tính cách, vị thế cũng như thời gian lịch sử. BVN 1994 thì giải thích còn khó hiểu hơn vì thiếu sự mạch lạc. Nhóm MQL 2001 và nhóm NTN 2008 phiên các ra gác nghe qua có vẻ ý suôn và dễ hiểu nhưng, như chúng tôi sẽ giải thích sau, là không ổn và là một bước lùi so với cụ Đào Duy Anh trước đó.

Chúng tôi chủ trương phiên CÁC CHƯA ĐÔI như cụ Đào Duy Anh nhưng với cách hiểu và lí do như sau:

-Thương Chu bạn cũ các chưa đôi

Sá lánh thân nhàn thuở việc rồi...

Hai câu thơ trên được chúng tôi diễn ý là: cái sự bạn cũ như Y Doãn với nhà Thương, Chu Công với nhà Chu thôi thì đều chưa biện giải, sá gì mà không lánh đi để nhàn cái thân khi công việc đang rỗi rãi.

Vì cả hai bản Nôm còn lại đều nhất trí chữ bạn nên dù có người còn phân vân thì chúng ta cũng nên theo chữ mà hiểu. Trong câu 1, Thương Chu là một ngữ liệu truyền thống được Nguyễn Trãi dùng bổ nghĩa cho bạn cũ. Ngữ liệu này còn được tác giả dùng trong bài 58, Thuật hứng VIII: Thua được toan chi cơ Hán Sở | Nên chăng đành lẽ kiệnThương Chu | Say mùi đạo chè ba chén | Tả lòng phiền thơ bốn câu... Để hiểu cái lòng phiền của ông, gắn với ngữ liệu Thương Chu có lẽ chính thơ chữ Hán nói rõ hơn cả. Đó là bài Chu Công phụ Thành vương đồ (Đề bức tranh Chu Công phụ bật cho Thành vương), một bài thơ ông biện biệt (ĐÔI) rõ nhất cái lẽ Thương Chu ta đang quan tâm:

"Ý thân phụ chính tưởng Chu Công

Xử biến thùy tương Y Doãn đồng

Ngọc kỷ di ngôn thường tại niệm

Kim đằng cố sự cảm ngôn công

An nguy tự nhiệm phù vương thất

Tả hữu vô phi bảo thánh cung

Tử Mạnh khởi năng chiêm phưởng phất

Ủng Chiêu cẩn khả ấp dư phong".

Dịch nghĩa:

Người phụ chính mật thiết và nhu nhẫn thì phải nhớ đến Chu Công

Ứng xử cảnh quyền biến thì không ai sánh cùng Y Doãn

Di ngôn để ở ghế ngọc luôn giữ trong tâm niệm

Hộp buộc dây vàng sự xưa đâu dám kể công

Đã tự nhiệm việc tôn phò vương thất lúc an lúc nguy

Thì tả hữu không điều gì là không bảo toàn thánh chúa

Tử Mạnh may ra cũng chỉ phảng phất thấy tí thôi

Việc ủng phò Chiêu đế của ông cũng chịu khoanh tay đứng dưới gió.

Nương theo chú thích bài này của cụ Đào Duy Anh thì ta thấy Y Doãn, công thần của nhà Thương, giúp vua Thang đánh vua Kiệt, vua Thang chết, cháu là Thái Giáp vô đạo, Y Doãn đi cày ở đất Đồng, được ba năm thì Thái Giáp hối hận, Y Doãn lại đón về Kinh đô. Mạnh Tử khen Y Doãn là thánh. Chu Công Đán là công thần nhà Chu phò Vũ vương. Vũ vương gần chết di ngôn giao Vũ Thành vương cho Chu Công giúp. Vũ vương ốm nặng, Chu Công cầu với tổ tiên xin chết thay, sử quan đặt lời chúc vào hộp buộc dây bằng vàng (nên gọi là kim đằng). Vũ vương chết, Thành vương nối ngôi, Chu Công phụ chính. Quản Thúc dèm, Chu Công lánh sang Đông Đô ở. Sau Thành vương mở hộp kim đằng ra xem, biết bụng Chu Công, bèn rước Chu Công trở về. Còn Tử Mạnh là đại tướng quân nhà Hán, vâng di chiếu của Hán Vũ đế phò Chiêu đế, làm sao mà sánh được với cố sự Thương Chu.

Bài thơ biện luận về chuyện Y Doãn, Chu Công đời Thương đời Chu, chở cái đạo của Nguyễn Trãi, nói cái chí của Nguyễn Trãi, chất chứa cái kỳ vọng của ông nhưng cũng như vẽ ra trước mắt chúng ta hoàn cảnh hậu chiến phức tạp đối với những công thần phù vương lập quốc, đặc biệt lúc Lê Thái tổ băng hà. Trong tình thế đó, Nguyễn Trãi đã băn khoăn biện biệt nhưng rồi ông đã phải đi đến một quyết định xử biến như người xưa: Thương Chu bạn cũ các chưa đôi | Sá lánh thân nhàn thủa việc rồi. Dù còn chút băn khoăn với hai chữ bạn cũ nhưng cứ đúng văn bản mà hiểu thì chắc Nguyễn Trãi muốn nhắc tới những công thần khai quốc như mình, đã từng đồng cam cộng khổ trong khởi nghĩa, đã từng thất điên bát đảo trong guồng quay hậu chiến, đã từng lựa chọn, đấu tranh, hi vọng và vỡ mộng. Đó chính là bạn cũ Thương Chu chăng? Ông hi vọng, cũng như Y Doãn Chu Công, lựa chọn của ông là tình thế, là tạm thời. Nhàn là để cởi tục, tìm thanh, say mùi đạo, tả (tẩy) lòng phiền, giữ đạo làm con lẫn đạo làm tôi.

Hiểu và phiên gắn chặt với nhau. Nhưng hiểu là nền tảng, còn phiên Nôm là đối diện với mặt chữ cụ thể, với nghĩa của chữ, với cách dùng trong cấu trúc.

Chữ ĐÔI với nghĩa để trỏ một hành vi ngôn ngữ bao hàm trong đó thái độ tương tranh của người đối thoại với nhau thì dễ thống nhất vì ngữ liệu đã ủng hộ. Dân gian nói Không tin thì ông đi đôi, thì ở đây đôi là hỏi cho ra nhẽ; nói Ai thèm đôi hồi với nó thì có nghĩa là không thèm tranh luận lại. Chỉ cần cầm cuốn Tự điển chữ Nôm (Viện Khoa học Xã hội Việt Nam - Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Nhà xuất bản Giáo dục, HN 2006, Nguyễn Quang Hồng chủ biên, Nguyễn Tá Nhí thư kí) mở mục đôi ta đã gặp:

-Thua được bằng cờ ai kẻ đôi (N.Trãi, 7b)

-Đôi co ai dễ kém chi ai (N.Trãi, 32b)

-Dưng dưng sự thế biếng đôi tranh (N.Trãi, 56b)

-Nghĩa con cháu rày chi dám đôi co (Ngữ, 4b).

Trong câu thơ đang bàn của Nguyễn Trãi, hai chữ chưa đôi là muốn nói chưa biện giải làm gì, nhưng với nội dung biện giải là bạn cũ Thương Chu thì rõ ràng nó hàm chứa những đột xung mà hoàn cảnh thực đưa lại, ta hiểu rõ những thao thức của ông hơn.

Chữ CÁC mới là có chuyện. Chính nó cùng với chữ đôi làm nên sự băn khoăn của nhiều thế hệ phiên chú. Chữ này chỉ xuất hiện trong QÂTT 2 lần và đều rất rõ nghĩa. Nghĩa của nó chính là nghĩa Hán Việt vẫn có trong tự điển. Vì vốn là một hư tự cho nên Thiều Chửu đã giải thích một cách thật tinh tế cả nghĩa và dụng trong Hán - Việt tự điển: Các: Đều. Mỗi người có một địa vị riêng, không xâm lấn được. Như: Các bất tương mưu: Đều chẳng cùng nhau. Nguyễn Trãi đã dùng chữ các này với nguyên nghĩa Hán văn của nó. Nên việc cụ Đào Duy Anh, cụ Bùi Văn Nguyên hiểu là ĐỀU là có lí của các cụ. Hơn thế, Nguyễn Trãi còn dùng lần nữa trong bài 101 câu 2:

Thuyền khách chơi thu CÁC LỆ CHÈO.

Câu này được giải nghĩa ra là: Thuyền khách chơi thu đều theo sự thông thuộc đã nên lệ mà chèo. Chúng tôi sẽ nói kĩ hơn ba chữ này sau. Hơn thế nữa, Cổ Châu Pháp Vân phật bản hạnh ngữ lục khắc in trước QÂTT cho ta ngữ liệu: Thì để đất Hoan Châu, Ích Châu CÁC một hòm. Các mà đi với mọi thì đã lạ (Dặn dò hết các mọi đường - Kiều) còn các mà đi với một thì lại càng lạ. Trường hợp này của Cổ Châu... cũng chỉ có thể hiểu nghĩa mỗi nơi một hoặc là ĐỀU: Thì để ở đất Hoan Châu, Ích Châu đều một hòm! Chưa hết, có câu thơ là lạ trong bài số 218 của Hồng Đức quốc âm thi tập khiến ta bất ngờ:

Mưa chăng lệ, nắng nào âu

CÁC cứ làm, nên nón đội đầu.

Các ở đây không thể hiểu khác hơn là ĐỀU. Với phong cách khoa trương và phúng dụ trong thơ vịnh vật thời Hồng Đức, hai câu trên muốn nói: nón tiện ở chỗ vừa che mưa vừa che nắng nên không lo sợ, dù mưa nắng đều cứ làm việc nên hiển nhiên nón ta vẫn được đội trên đầu.

Có lẽ đã đủ, nhưng ở đây muốn nói rằng cách phiên các thành GÁC là ép cho suôn ý, dễ hiểu. Trong QÂTT khi muốn viết chữ GÁC với nghĩa là đặt vật lên chỗ kê hay xếp lại tạm để lại thì đã dùng chữ CÁC (閣) rất đúng nghĩa Hán. Còn nếu vì thuận nghĩa với cách hiểu ngày nay hơn mà bỏ đi một ngữ liệu quý báu của lịch sử hình thành và phát triển hư từ tiếng Việt thì đáng tiếc thay.

2. Gội tục trà thường pha nước tuyết

Tìm thanh KHĂN TẬN NHẶT chè mai (bài 2 câu 4).

澮俗茶常坡渃雪

尋清巾羨抇茶梅

Về chữ TẬN nên phiên như thế nào tôi nhân tiện sẽ nói sau cũng trong mục này. Câu 4 bài 2này tôi phiên theo bản B vì tính trọn vẹn trên nhiều mặt của nó. Khi phiên chú QÂTT, về văn bản Nôm, ngoài bản A được khắc in với số bài nhiều hơn lại được sắp xếp có trật tự, may còn một bản chép tay cổ hơn (theo TVG-PTĐ) tuy số bài chỉ là 70 nên được gọi là bản B, lợi thế hiển nhiên này được tất cả các học giả tận dụng triệt để để so sánh khi gặp những trường hợp lưỡng lự. Cũng đáng tiếc là, một trường hợp hiển nhiên như thế này của bản B lại bị dễ dàng bỏ qua mà phiên theo bản A dù thấy nó có nhiều điều bất ổn. Bản A in hai câu là:

檜俗茶常坡渃雪

尋清中曰羨茶梅

Các vị tiền bối phiên là:

Gội (Cởi) tục trà thường pha nước tuyết

Tầm (Tìm) thanh trong vắt tiễn (tịn / tiển / tạn) chè mai.

Bất ổn đầu tiên là chữ. Trung, viết (hoặc nhật) mà phiên trong vắt thì hầu như trái với tiền lệ, ít nhất là trái với các mã chữ trong văn bản này. Vắt hoặc vít hoặc vất trong văn bản này được viết với mã 勿; Trong ở các văn bản Nôm khác thường được viết với mã 冲 , 沖,𤁘. Bất ổn thứ hai là vi phạm luật đối giữa hai câu. Không thể nào thiết lập luật đối giữa Cởi tục trà thường pha nước tuyết với Tìm thanh trong vắt tận trà mai được. Dù có thay tận bằng tiễn, tịn, tiển hay tạn cũng vậy thôi. Thứ ba là cấu tạo cụm từ bị xô lệch, có nghĩa câu thơ không biết ngắt nhịp ở chữ nào để lọn nghĩa và được nghiêm đối. Nói chung đó không thể là câu thơ của Ức Trai được. Còn câu ở bản B thì khác hẳn: Lọn nghĩa, chuẩn đối, tinh tế và tươi tắn đến thích thú như rất nhiều ý thơ vốn có của ông:

Gội tục | trà thường pha nước tuyết

Tìm thanh | khăn tận nhặt chè mai.

澮俗茶常坡渃雪

尋清巾羨抇茶梅

Chè mai chính là hồng mai trà như các cụ TVG-PTĐ đã chú thích, đó là gỗ cây lão mai đẽo ra làm trà pha nước uống, nhà sư thường uống trà này cho thanh tịnh nên cũng gọi là thiền trà hoặc thuyền trà. Khi đẽo cây lão mai trên núi hoặc trong vườn, người ta thường hứng nia, mẹt, mủng, rá để mảnh khỏi rơi xuống cỏ sỏi. Nguyễn Trãi tiện dụng hơn, ông trải luôn tấm khăn đang quàng của người già xuống để tận nhặt (nhặt sạch, nhặt hết, tận thu) những mảnh trà rồi túm lại mang về hãm uống. Đi sâu một bước, tôi chắc rằng, việc đẽo gỗ lão mai làm trà này sẽ diễn ra vào những đêm có trăng. Trong QÂTT những lần nói đến chuyện tìm mai, Nguyễn Trãi đều viết: Đêm vắng tìm mai bạn Lão Bô (bài 20 câu 4), Tìm mai đạp nguyệt tuyết xâm khăn (bài 60 câu 6), Tìm mai theo đạp bóng trăng (bài77 câu 4). Có thể tìm mai để thưởng mai (Thưởng mai theo đạp bóng trăng - bài 16 câu 4) nhưng không loại trừ tìm mai là để đẽo gỗ. Kinh nghiệm dân gian khi thu hái một số vật phẩm tự nhiên thì thời gian thu hái rất tương quan đến chất lượng của nó. Nếu như việc làm của Nguyễn Trãi diễn ra vào đêm trăng thì việc dùng khăn là hiển nhiên. Ai đã sống cùng các bà, các mẹ trong những khi ra bãi giẫy cỏ, nhặt được mớ lạc sót, vặt được mớ ngọn khoai của hợp tác xã, ngả khăn vuông buộc túm lại, quẩy đầu cán cuốc về, thì quá hiểu sinh hoạt này. Câu thơ súc tích mà mạch lạc thì lọn nghĩa. Động từ đối động từ, tính từ đối tính từ, danh từ đối danh từ, hư từ đối hư từ một cách sóng sít thì là chuẩn đối. Một hành vi lao động cụ thể, khá đặc biệt của cư sĩ được thi vị hóa qua ngôn ngữ thơ thì đó là tinh tế. Đặt trong văn hóa lao động thôn dân ta thấy ý thơ muôn phần tươi tắn. Thơ Nguyễn Trãi thường thú vị chúng ta là vì vậy.

Nhưng cũng cần ngoảnh lại mà nghĩ rằng, vậy, với câu thơ lộn xộn và vô nghĩa của bản A thì Dương Bá Cung (Cử nhân), Ngô Thế Vinh (tiến sĩ), Nguyễn Năng Tĩnh (Cử nhân), những người thiết tha sưu tập, biên soạn, viết tựa rồi tổ chức in thơ Nguyễn Trãi, nhữngngười đỗ đạt lại sống đầm đìa trong thời văn chương Hán Nôm phồn vinh nhất là thời Tự Đức, chả nhẽ họ không băn khoăn gì sao?. Không thể tin nổi các bậc cổ học lại sơ suất nhường vậy dẫu cho biết rằng trong việc làm sách rất nhiều khâu có thể sai từ lượm lặt, ghi chép,thuê chép, viết chữ, khắc in.... Dẫu là đoán định, nhưng tôi cho rằng, sai sót nằm ở khâu khắc ván mà thôi. Nhìn trên bản in, ta có thể hình dung bản thảo khi ra khỏi tay các cụ chắc sẽ là:

Cởi tục trà thường pha nước tuyết

Tìm thanh khăn nhặt tận trà mai.

檜俗茶常坡渃雪

尋清巾日羨茶梅

Dưới dạng này, chỉ đảo vị trí 2 chữ tận nhặt thành nhặt tận. Nhặt tận tuy không chỉnh đối nhưng vẫn là bàng đối nếu theo ý cả câu, mà lại thuận cách nói Nôm hơn ở thời các cụ, sau Nguyễn Trãi những 400 năm. Chữ khăn 巾quá gần chữ trung 中, chữ nhặt nếu viết không có bộ tài gẩy 日thì cũng là chữ viết 曰 vậy. Và thế là sai sót mới xẩy ra, ván đã đóng thuyền. Lúc ván khắc in xong thì Dương Bá Cung, người đem xuất bản và theo dõi công việc đã vừa mất được hơn 7 tháng, không có điều kiện kiểm tra lại. Đoán định là không nên nhưng cũng chả ai cấm đoán định khi làm khoa học. Cả nghĩ không phải là có lỗi.

Còn các vị cựu học phiên ra quốc ngữ thì sao?. Trong các bản phiên âm QÂTT, tất cả các cụ đều có dấu hiệu đối chiếu bản B, chả nhẽ họ lại bỏ sót một câu thơ đúng, đẹp, dễ đến thế khi nghiên cứu tìm hiểu suốt hơn 50 năm qua để đến bây giờ mới phát hiện và đề xuất. Theo dõi trường hợp câu 4 bài 2 bản B này thì thấy chỉ có TVG-PTĐ 1956 phiên theo mặt chữ nhưng sót chữ mai ở cuối nên thành: Tìm thanh, cân tiễn nhặt chè. Quả là không hiểu được. Nhóm NTN 2008 chép lại của các cụ nhưng in sai thành: Tìm thanh câu tiễn nhặt chè. Tam sao thất bản. Thà không chép lại còn hơn. Còn các trường hợp khác chắc không thực mục sở thị câu này trên văn bản B nên cho qua, chấp nhận sự băn khoăn, coi là câu nghi nghĩa như Nhóm MQL 2001.

Bây giờ, như đã hẹn ở đầu mục, tôi tiện thể bàn về việc chữ TẬN 羨 này trong câu này, trong QÂTT, nói rộng ra là trong toàn bộ văn Nôm, nên phiên như thế nào?

Phiên TẬN 羨 là TẠN: Một giải pháp NHẸ DẠ và THỜI THƯỢNG!

Nhẹ dạ và thời thượng cũng là một tính chất tâm lí phổ biến của nhân loại, không loại trừ ai. Trong văn hóa, khoa học, kĩ thuật, kinh tế, y học, dưỡng sinh, nghệ thuật v.v... chúng ta đã nghiệm sinh quá nhiều, nó dành cho mọi đẳng cấp cá thể dù anh ta là một người bình thường hay ngay cả khi anh ta là nhà chuyên môn. Nó là một thực tế khách quan, và đồng thời cũng là một động lực của sự vận động phong phú, sục sôi, phức tạp của cái quần thể gọi là xã hội.

Dù không phải là người chuyên sâu về chữ Nôm, nhưng qua việc đọc sách khi nhàn rỗi, tuy chưa đầy đủ song tôi cũng hình dung được việc chữ TẬN 羨 đã được phiên thành TẠN trong giới học thuật đương đại như sau:

- Phải kể tới TS Trần Xuân Ngọc Lan với sự đồng thuận của Hội đồng chấm luận án trong luận án tiến sĩ về tác phẩm Chỉ nam ngọc âm giải nghĩa mà sau đó đã in thành sách vào năm 1990.

- Phải kể tới Paul Schneider trong công trình về thơ Nôm Nguyễn Trãi. Chúng tôi chưa có quyển này nhưng chúng tôi theo dõi qua ngữ liệu của ông bởi cuốn Dictionnaire historique des ideogrammes Vietnamiens. 1991.

- Từ đó, phải kể tới những ý kiến bàn bạc, tranh luận về giải thích 3 chữ tận mùi hương của bài Bảo kính cảnh giới 43 được đưa vào sách giáo khoa phổ thông trung học mà giải pháp sau cùng là chuyển thành TẠN; phải kể tới TS Hoàng Hồng Cẩm, GSTS Nguyễn Quang Hồng khi nghiên cứu tác phẩm Truyền kỳ mạn lục giải âm tập chú; phải kể đến những ý kiến tranh luận quanh văn bản Truyện Kiều đầu thế kỉ này; phải kể tới Nhóm MQL2001 khi làm sách Nguyễn Trãi toàn tập tân biên, đến GS Nguyễn Tài Cẩn khi làm sách về bản Kiều Duy Minh thị, và gần đây nhất là nhóm NTN 2008 khi làm sách Tổng tập văn học Nôm Việt Nam.... Trong những người chủ trương phiên TẠN, có GS quá nhiệt tình còn viết báo dè bỉu cách phiên TỊN của cụ Đào Duy Anh. Quả là không thể đủ nhưng chỉ cần thế, chúng ta cũng đã có thể hình dung vấn đề. Tất tất các ý kiến giải thích cho việc phiên TẬN 羨 là TẠN đồng quy lại là: các từ điển cổ như Dictionnarium Annamiticum - Lusitanum - Latinum (còn gọi là từ điển Việt-Bồ-La) 1651 của Alexandre de Rhodes có chữ tạn (quốc ngữ), từ điển Dictionarium Anamitico Latinum 1772 - 1773 của Pierre Pigneaux de Béhaine (còn có tên gọi theo Hán Việt là Bá-đa-lộc Bỉ nhu) có chữ Nôm 羨 và quốc ngữ là tạn, từ điển Dictionarium Anamitico Latinum (còn gọi là Nam Việt Dương Hiệp tự vị) 1838 của Aj.L.Taberd có chữ Nôm 羨 và quốc ngữ là tạn, từ điển Đại Nam quấc âm tự vị năm 1895-1896 của Huình Tịnh Paulus Của có chữ Nôm 羨 và quốc ngữ là tạn, từ điển Dictionaire Annamite-Francais 1898 của J.F.M.Génibrel có chữ Nôm 羨 và quốc ngữ là tạn; hơn thế Trương Vĩnh Ký khi phiên truyện Kiều ra quốc ngữ cũng đã từng phiên 羨 là tạn như các từ điển trên.

Hoàn toàn có thật, còn gì mà nghi ngờ?!.

Nhưng tôi vẫn cứ nghi ngờ. Nghi ngờ chính cái điều mà các học giả không ai đặt ra là liệu trong từ điển gốc nhất là VBL1651 của A. de Rhodes chữ TẠN quốc ngữ đó có phát âm như chữ tạn ngày nay nhiều người đang dùng để phiên, để đọc lên không? (như đọc tên Nguyễn Công Tạn chẳng hạn). Chúng ta phải bắt đầu từ đây và câu hỏi ngớ ngẩn tôi vừa nêu cần được trả lời cẩn thận hơn, hay nói cách khác là để khỏi mang tiếng nhẹ dạ.

Để trả lời câu hỏi, trước hết, chúng tôi chọn cách quan sát cả cuốn từ điển của A. de Rhodes cùng một số tài liệu ghi bằng chữ quốc ngữ cùng thời cũng như chú ý vào xử lí ngữ âm của A. de Rhodes đối với nguyên âm a và đối với các kết hợp nó tham gia để tạo vần. Bản chụp cuốn Phép giảng tám ngày được chúng tôi quan tâm hơn vì chất lượng khả tin hơn của bản ảnh ấn (hầu như chưa bị tiện tay nhúng vào sửa chữa các dấu của một ai đó vô tình hay hữu ý như tình trạng bản chụp cuốn từ điển hiện nay nhiều người đang dùng).

Cần nói rằng chúng tôi kính trọng Alexandre de Rhodes như một nhà truyền giáo nhân văn và vĩ đại với năng lực ngôn ngữ học xuất sắc đến bất ngờ. Chúng tôi coi tác phẩm của ông là những di sản ngôn từ vô giá của Việt Nam và nhân loại. Tuy nhiên, vẫn có quyền chỉ ra những bất ổn không ít của nó. Tôi không là con chiên trước thánh kinh.

Làm từ điển thì phải có nguồn dữ liệu, phải lựa chọn dữ liệu và phải có quy cách trình bày dữ liệu theo mục đích của kiểu loại từ điển. Chúng ta quan sát trên các mặt đó để hiểu vấn đề đang đề cập. Vấn đề sẽ được trình bày theo các mục a, b, c, d, ... sau đây:

a, Nguồn dữ liệu của A. de Rhodes đại thể như sau. Thứ nhất, ông học tiếng Việt với Cha Francisco de Pina người Bồ đào nha cùng sự giúp đỡ của một thiếu nhi người Việt vùng Hội An mà ông khen là đặc biệt thông minh. F. de Pina mất ở Hội An và chưa từng ra Đông kinh. Như vậy tiếng Việt khởi nguồn, gây ấn tượng nguyên khởi cho A. de Rhodes chắc chắn là một phương ngữ. Thứ hai, tài liệu cơ bản, đã thành khí, mà ông tiếp thu để soạn từ điển là hai cuốn từ điển, đã thất truyền, của hai Cha Gaspar de Amaral và Antonio Barbosa. Hai Cha này cơ bản cũng hoạt động truyền giáo ở Đàng Trong. Thứ ba, A. de Rhodes sống đến 12 năm ở Việt Nam, ông đi khắp những vùng cư dân tập trung cả ở trung bộ, bắc trung bộ và đồng bằng bắc bộ. Đặc biệt ông từng sống và truyền giáo bằng tiếng Việt khá lâu ở Kẻ Chợ và các vùng phụ cận. Những ghi chép cá nhân của ông chắc chắn là hữu ích cho sự chọn lựa. Nhưng dẫu sao cũng phải chọn lựa. Ông không mách cho ta với âm này ông chọn lựa vùng nào và với âm kia ông chọn lựa vùng nào vì đơn giản ông không phải là người chuyên sâu nghiên cứu tiếng địa phương. Với những phát âm khác nhau về sắc thái, trong tài liệu Báo cáo vắn tắt về tiếng An nam hay Đông kinh ông thường xuyên có câu nhắn: Những gì còn lại thì thói quen sẽ dạy bảo. Thật là lão thực tuyệt vời!. Ông muốn nhắn rằng, tôi chỉ chọn một khả năng, còn nơi này nơi khác, người này người nọ có chệch trại thì vào cuộc sống sẽ điều chỉnh được. Trong từ điển, thỉnh thoảng ông cũng đưa vài biến thể ngữ âm nhưng là quá ít. Ở đây điều có thể khẳng định là, tiếng TẠN trong từ điển cũng chỉ là 01 khả năng lựa chọn mà thôi. Nó không thể đại diện cho mọi vùng và đặc biệt nó không thể đại diện cho cách phát âm từ 1651 trở về trước. Bởi vậy khi gặp chữ 羨 trong văn bản Nôm không ai bắt buộc chúng ta phải phiên TẠN mới đúng. Còn ông lựa chọn âm vùng nào, tôi sẽ đưa ra ức đoán vào cuối mục này.

b, Đọc kĩ một chút, ta xem A. de Rhodes ứng xử ngữ âm với nguyên âm a và các kết hợp tạo vần của nó như thế nào?.

Trong Báo cáo vắn tắt... ông viết thật mạch lạc về một âm a tỏ, một âm a tối và nếu âm này ngắn thì có dấu phụ. Âm tỏ không dấu phụ, âm tối có dấu mũ (â), âm ngắn có dấu á (ă). Đó là những dấu biểu thị phẩm chất âm thanh chứ không phải dấu thanh điệu. Tuy nhiên, theo dõi tác phẩm Phép giảng tám ngày của ông, ta gặp hiện tượng lạ đối với âm a tỏ khi kết hợp tạo vần. Phổ biến là hiện tượng:

Quốc ngữ AR bàng Quốc ngữ hiện nay bằng blang trăng

- blan - lăn

- bláng - trắng

- thàng - thằng

- chang - chăng

- chảng - chẳng

- mạc - mặc

- mám - mắm

- phảng - phẳng

- nam- năm

- sám- sắm

- máng - mắng

- tam- tăm

- mát, mạt- mắt, mắt

- đi kháp - đi khắp

- thien van - thiên văn

- khó khan - khó khăn

- cái khan - cái khăn

- khán - khắn

- xán - xắn

......... ........

TẠN ?????

Có lẽ không cần thiết phải thống kê hiện tượng hay tần số xuất hiện. Đó chỉ là bài tập dành cho sinh viên. Cũng cần lưu ý là, nếu bạn có trong tay cuốn từ điển A. de Rhodes của Nhà xuất bản Khoa học xã hội in năm 1991, trong đó có bản ảnh ấn bản gốc thì chớ vội tin mà kiểm tra vì bản đó ai đó đã sửa theo ý mình trước khi đưa chụp, nên kiểm tra trong bản Phép giảng tám ngày thì tốt hơn. Lẽ dĩ nhiên, để nhìn cho kĩ, chúng tôi còn so sánh các kết hợp giữa a tỏ này với nhiều chữ khác nữa như bàn - bàn, ván - ván, bạn - bạn, tan - tan... thì thấy thật ngạc nhiên là những âm đó vẫn sống sung sức trong kho từ vựng hiện đại còn TẠN thì đã coi như tuyệt chủng, trừ danh từ riêng mà chúng tôi đành mượn làm ví dụ ở trên. Tại sao nhỉ? Nó tuyệt chủng hay vốn nó chưa từng tồn tại trong lịch sử ?. Lại còn một hiện tượng nữa trong Phép giảng tám ngày, A. de Rhodes ghi khi thì mạt khi thì mặt, khi thì nam khi thì năm, khi thì tam khi thì tăm, khi thì khan khi thì khăn... ở những chữ có nghĩa hoàn toàn giống nhau. Cái này nói lên điều gì vậy? Mà lại thế này nữa cơ: trong Phép giảng tám ngày, hai lần ở những trang khác nhau xuất hiện chữ CÂN NGUYÊN ( từ này không có trong từ điển của ông) ở những trang khác nhau, mà ngày nay là căn nguyên!

Những điều vừa trình bày phát ngôn với chúng ta rằng, khi A. de Rhodes viết TẠN thì thời đó, tối thiểu khả năng phát âm TẠN hay TẶN là 50/50. Song, tôi nghiêng hẳn về phía phát ngôn TẶN vì những lí do sẽ trình bày khi gần hết mục viết này.

Còn nói như qua các cứ liệu đó, tiếng Việt thời A. de Rhodes những chữ trên vốn phát âm dài đến ngày nay mới ngắn lại và được thêm dấu á ở trên thì ta sẽ vướng vào một mâu thuẫn là khi phiên Nôm các tác phẩm từ đó về trước ta đồng loạt phải phiên lại những chữ như tôi đã đem ra ở trên, vốn chứa chan trong văn bản Nôm Lê - Trịnh!. Rõ là không xong.

c, Từ điển tiếp theo có chữ TẠN là Anamitico - Latinum của P.P de Béhaine (Bá đa lộc) làm vào 1772 - 1773. Từ điển này vốn tiếp thu cuốn của A. de Rhodes. Việc tiếp thu này cụ Nguyễn Đình Đầu, nhà nghiên cứu địa lí lịch sử đã nói khi giới thiệu cuốn từ điển do Nguyễn Khắc Xuyên khảo dịch và được in vào năm 1999. Cụ viết: “Chúng ta phỏng đoán khá chắc là Tự vị Annam Latinh (tác giả Bỉ Nhu) (1773) có kế thừa Từ điển Việt Bồ La (tác giả Đắc Lộ) (1651)”. Đoạn sau cụ viết “ tôi nghĩ chúng kế thừa nhau”. Về phía chúng tôi, khi hướng dẫn cho 3 sinh viên K.49 khoa Văn học làm đề tài khảo sát so sánh ngữ liệu lời ăn tiếng nói dân gian trong các từ điển từ thế kỉ 19 trở về trước cũng đã khẳng định tiếp sự kế thừa trực tiếp này. Chắc chắn chữ TẠN này là tiếp thu từ A.de Rhodes vì trong mục TẬN viết với 盡và thể rút gọn 尽 chúng ta thấy ngữ liệu TẬN NHAU rất rõ ràng: Nôm thì viết mã 盡 và 尽, quốc ngữ thì viết tận. Nói tận nhau được thì chả nhẽ không nói tận giời, tận mặt, tận tay, tận răng... được sao?. Ở đây chỉ có thể hiểu là, dù tiếp thu từ điển cổ nhưng áp lực tự nhiên của tiếng nói phổ biến đã khiến tác giả đưa ngữ liệu vào một cách vô tư. Như vậy, trước khi Nguyễn Du viết Truyện Kiều những hơn 20 năm, cái tiếng TẬN đã thông dụng và đã được kí tự bằng quốc ngữ hẳn hoi, hà cớ gì bây giờ lại quay ra phiên TẠN trong văn Kiều cho lạ lẫm. Chỉ có GS Nguyễn Tài Cẩn, trong cả hai cuốn sách mới in gần đây, dù theo phong trào mới nổi phiên tạn nhưng kinh nghiệm mách bảo ông chú thêm: phiên tận cũng được. Một sự nước đôi đáng nể trọng.

Từ điển cùng tên của A.L. Taberd thì rõ ràng là làm lại (có ít bổ sung) cuốn của Bá đa lộc nên việc ghi lại là đương nhiên.

Đại Nam quấc âm tự vị của Huình Tịnh Paulus Của ( 1895 - 1896) chắc chắn tiếp thu từ Aj. L. Taberd nên các ngữ liệu trong trường hợp này vẫn vừa có TẠN lại vừa có tận nhau.

Điều thú vị là ở từ điển Dictionnaire Vietnamien - Francais 1898 của J. F. M. Génibrel dù vẫn theo các từ điển trước mà có chữ tạn nhưng ở mục TẬN 盡 đã đưa cho chúng ta ngữ liệu Cỏ non xanh TẬN chân trời. Lạ nhỉ, liệu đã có bản Kiều Nôm nào chưa trong câu này ghi hoặc in chữ này là 盡. Génibrel đọc Nôm hay nghe ngữ liệu này?. Vì ghi bằng quốc ngữ nên ta biết quả tang đó là TẬN chứ không thể là TẠN. Chưa hết, cũng ở mục từ này còn có tận nơi, đến tận nơi, vào tận nhà sau, tận trời, giao tận tay, tận nhau, tận đầu....đều ghi nôm là 盡 và ghi quốc ngữ là TẬN.

Việc Trương Vĩnh Ký khi phiên truyện Kiều dùng chữ TẠN chắc chắn là phụ thuộc từ điển. So sánh ngữ liệu giữa Huình Tịnh Paulus Của và Aj. L. Taberd thì ta thấy ông có trong tay từ điển này khi làm cuốn tự vị của mình. Huình Tịnh Paulus Của có chả nhẽ Trương Vĩnh Ký không sử dụng được khi họ cùng làm việc với nhau. Điều lạ là, dù dùng chữ tạn để phiên truyện Kiều nhưng Trương Vĩnh Ký không từ chối chữ tận. Trong Petit Dictionnaire Francais Annamite làm tận năm 1884 của ông, ở mục brule-pour-point có ngữ liệu: tạn (tận) mặt. Như vậy là, cũng như J.F.M. Génibrel sau ông 14 năm, ông chấp nhận cả tạn và tận.

Sau khi đã điểm qua một ít tư liệu quốc ngữ trước thế kỉ 20 có chữ tạn ấy, vài vấn đề nảy sinh đối với những người chủ trương nay phiên 羨là TẠN trong toàn bộ văn bản Nôm truyền thống:

+ Phải chứng minh được sự lựa chọn của A. de Rhodes là đại diện cho mọi phương ngữ của những người viết Nôm cả Việt Nam trong suốt 1000 năm. Điều này chưa ai làm và không khả thi vì chúng tôi quan niệm, một cuốn từ điển cũng giống như một hố khảo cổ, chưa từng có một di tích nào đủ di vật cho một văn hóa khảo cổ học.

+ Phải chứng minh được rằng, khi A.de Rhodes ghi TẠN thì nhất thiết phải đọc tạn như ngày nay mà không có khả năng đọc tặn 50/50 như tôi đã đề xuất.

+ Phải chứng minh được rằng các từ điển đã làm dữ liệu một cách độc lập, khách quan, không có sự tiếp thu và lệ thuộc vào nhau. Đối thoại về việc này cũng là điều rất nên làm.

d, Nhưng bây giờ đến lượt ta hãy xem xét khả năng đọc tặn so với đọc tạn trong từ điển A. de Rhodes liệu có cao hơn 50/50 không ?.

d1. Chữ 羨 Nôm có nguồn gốc từ đâu và nó mang nghĩa gì ?.

Cách làm của chúng tôi như sau, vì cảm thấy những tương đồng về nghĩa và dụng của 盡 và 羨 trong văn bản Hán Nôm Việt Nam, chúng tôi quan sát 187 câu thơ Đường cổ truyền Trung Hoa (tài liệu do Thạc sĩ Phùng Minh Hiếu cung cấp) có chữ tận 盡 và đem so sánh với các trường hợp dùng 羨 trong văn bản Nôm từ trong cuốn Thiền tông bản hạnh cho đến Truyện Kiều thì thấy rằng về nghĩa từ vựng là thống nhất với nhau gồm: để chỉ mức độ tột cùng về giới hạn không gian, để chỉ mức độ tột cùng về giới hạn thời gian, để chỉ mức độ tột cùng về giới hạn trạng thái, năng lực, hành động. Thế thôi. Trường hợp khả nghi nhất là TẬN CHÈ MAI trong QÂTT thì chúng tôi đã giải quyết đầu mục này. Điều đó không khác cách giải thích của các từ điển trước thế kỉ 20 trừ những trường hợp đồng tự dị nghĩa ngoài vấn đề chúng ta đang đề cập. Như vậy có thể khẳng định chữ 羨 này có nguồn gốc từ chữ 盡trong Hán văn. Việc giải thích nghĩa nó khác đi, ngoài các phạm trù nghĩa trên, là do sai lầm từ cách đọc dẫn đến cách hiểu.

d2. Đến bây giờ chúng ta mới xem xét vấn đề mà GS Đào Duy Anh đặt ra cách đây hơn 30 năm khi phiên chữ này là tịn. Cụ viết: Chữ Nôm là 羨. Các sách Nôm phiên âm như Truyện Kiều, Hoa tiên kýđều phiên chữ ấy là tận. Nhưng nếu là tận thì đã có chữ 盡. Đây phải phiên là tịn, tức là hết (cũng như tận). Đúng vậy, đã có chữ 盡 thuận lợi, nhất là khi viết giản thể 尽, hà cớ chi lại viết 羨 . Chúng tôi cho rằng, con đường của một chữ, một tiếng, một nghĩa đi từ Hán -> Hán-Việt -> Hán-Việt Việt hoá là con đường vừa có quy cách nhưng cũng vừa hết sức phức tạp và phong phú. Không thể quan sát nó như một con đường đơn tuyến, chỉ xẩy ra một lần, ở một địa điểm... Chữ tận 盡với cách đọc Hán Việt khi Nôm hoá đã được ghi là tiễn 羨xuất hiện sớm trong văn Nôm. Sự mượn chữ ghi âm này phản ảnh âm đọc Nôm thời kì sớm, nghiêng về âm đọc tịn hoặc tựn như vẫn bảo lưu ở tiếng địa phương ít nhất từ đèo Ngang trở ra, vốn là địa bàn Đại Việt khi lập quốc. Chữ tiễn 羨sớm khẳng định mình là một mã chữ cố định trong kho tàng chữ Nôm, nó là một chữ Nôm thực tồn mà khi sử dụng nó, người sử dụng tự hào tuyên bố, tôi đang trước thuật ở tư cách Nôm, khu biệt với tận 盡ở tư cách Hán-Việt. Nhưng sự việc không dừng lại ở đó. Chữ tận Hán-Việt tồn tại một cách đầy sinh khí trong hành trình tiếng Việt ở các kết cấu tạo từ của nó: tận trung, tận hiếu, tận lực, tận tình, tận tâm, táng tận, tuyệt tận... Đại Việt càng độc lập, Nho giáo càng phổ biến, trường học Nho càng phát triển, địa bàn quốc gia càng mở rộng, nhu cầu ngôn ngữ càng trừu tượng hoá... thì chữ tận 盡càng quan hệ sóng sít, cạnh tranh mạnh mẽ với tiễn 羨 và về âm, tạo ra tình thế chấp nhận nhau cùng tồn tại. Dấu hiệu sự chan hoà này có trước cả khi A. de Rhodes ghi quốc ngữ tận trong kết cấu Hán - Việt để phân biệt tạn trong kết cấu Việt (một việc làm có ý thức). Qua bản sao của GS. Hoàng Xuân Hãn, trong bức thư Nôm của Trịnh Kiểm có đoạn viết: Ngươi thế làm sao cho tận (尽) trung nghĩa, làm sao cho nhà tớ dõi truyền hưởng phúc muôn năm. Trong ngữ cảnh, chữ tận rõ ràng mang hai tư cách, khi đứng trước trung nghĩa nó mang tư cách Hán-Việt, nhưng đứng sau làm sao cho (lặp hai lần), lại trong một văn bản Nôm, nó có tư cách Nôm. Tính lưỡng phân là rất rõ. Và ở đây, nó được viết rõ ràng bằng mã chữ tận 尽giản thể. Trong hành trình của mình, sau khi sản sinh âm Nôm tịn/tựn..., tận tiếp tục sản sinh ra âm tặn/ tặng/ tậng... trong thời điểm khác, trong phương âm khác và A. de Rhodes đã dùng ngữ liệu (của ông hoặc của tiền bối) qua tiếng địa phương đó. Một điều nữa là, bình thường ( không nhất loạt nhưng bình thường) sự sắp mục từ của A. de Rhodes theo trật tự chữ cái và thanh điệu, âm a sáng trước âm a tối sau và âm a ngắn tiếp tục. Ở mục này, ta thấy tận sắp trước rồi mới đến tạn. Đây cũng là một điều nữa khiến chúng tôi cho rằng khi A. de Rhodes viết TẠN thì khả năng phát âm sẽ nghiêng hẳn về tặn hơn là nghiêng về tạn.Trật tự này đã thay đổi ở các từ điển về sau.

d3. Đến đây, ta lại phải tiếp tục quan sát một vấn đề nữa. Vậy thì tại sao, trong các văn bản quốc ngữ đương thời của các thầy giảng người Việt, chữ tạn được dùng nhất loạt; trong các từ điển về sau cho đến 1898 chữ tạn lại nằm dưới mã tiễn 羨. Câu trả lời của chúng tôi là, thứ nhất, sự xác tín trở thành quán tính, và thứ hai, quan hệ giữa kí tự và âm đọc.

Với các thầy giảng người Việt đương thời, họ hoặc học quốc ngữ với các nhà truyền giáo, hoặc sử dụng từ điển Việt-Bồ-La, nhưng khả năng nhiều hơn là thông qua Phép giảng tám ngày mà viết. Trong một tình hình chữ quốc ngữ mới hình thành việc xác tín vào kí tự, và hơn nữa việc chuyển thông tin từ Việt Nam về châu Âu đòi hỏi sự nhất quán tín hiệu khiến họ dùng mã chữ mà không băn khoăn về tính chất ngữ âm của nó. Không chỉ với ngữ âm, mà với từ vựng, khi hướng dẫn sinh viên Nguyễn Thị Hồng (sinh viên Ngôn ngữ học K49) làm báo cáo khoa học đề tài Những trường hợp đặc dị (về từ vựng) trong từ điển Việt-Bồ-La của A.de Rhodes chúng tôi cũng phát hiện nhiều hiện tượng viết theo một cách máy móc của các văn bản quốc ngữ thời đó, trong đó, cách dùng chữ sinh thì là một trường hợp khá thú vị: từ sai dẫn đến sai (dù đã có ý kiến cố chứng minh sinh thì là thăng thì; sự thể giản dị hơn nhiều: nhầm ngữ dụng ra ngữ nghĩa.

Với các nhà làm từ điển về sau (ắt hẳn là cùng các cộng tác viên thâm nho của họ) thì sao ?. Họ không băn khoăn sao khi dùng mã 羨 (vốn có âm Hán-Việt tiễn hoặc tiện) cho chữ tạn? Họ vẫn tiếp thu tiền bối như một tín niệm nhưng đồng thời cũng phát hiện ra điều bất ổn. Về trật tự, chữ tạn, theo tai nghe của họ qua việc đọc mặt chữ, đã được sắp lên trên mục tận. Dưới yêu cầu khu biệt dụng (và phần nào là nghĩa), khi cần đưa chữ Nôm, họ được tư vấn mã chữ tiễn 羨 vốn đã thông dụng. Không phải là những nhà sáng tạo chữ Nôm khi xưa nên họ không băn khoăn vấn đề này lắm, họ không đặt ra câu hỏi tại sao tiễn vừa dùng ghi tiện (trong tiện lợi, con tiện) lại có thể vừa dùng ghi TẠN. Mục đích khu biệt và tính thông dụng lấn át việc tìm hiểu cội nguồn ngữ âm. Vả lại, kí tự ghi âm vì tính bảo thủ bằng văn bản của nó, không phải bao giờ cũng tương hợp chằn chặn với chất lượng ngữ âm. Một ví dụ hiện đại là với những chữ quốc ngữ hẳn hoi rượu, khướu, bướu... các phát thanh viên giọng Bắc đài truyền hình nhất loạt đọc thành diệu, khiếu, biếu. Không sao cả. Sự đọc không phải bao giờ cũng vang lên âm thanh. Đọc bằng mắt để khu biệt và nhận thức cũng là một thao tác đọc. Tình trạng giữa kí tự và ngữ âm tiếng Anh hiện nay là một ví dụ xác đáng.

Hệ quả phần trình bày trên cho ta những nhận định về 2 vấn đề sau:

+ A. de Rhodes khi ghi âm TẠN là nghiêng hẳn về phát âm TẶN. Quan sát với âm địa phương hiện nay ở những vùng ông đã từng sống thì ta thấy khi phát âm TẬN thường có những sắc thái khác nhau: Ở Hội An nghiêng về tạng/ tậng/tặng; ở Lạch Bạng nghiêng về tậng; ở Kẻ Chợ và các vùng phụ cận vẫn còn lưu phát âm TẶN; ở Cầu Rum ( Nghệ An) nghiêng về tựn; dọc bắc sông Gianh nghiêng về tựn; dọc nam sông Gianh nghiêng về tịn. Vậy âm tặn của A. de Rhodes là âm vùng quanh Kẻ Chợ trước đây. Quan niệm của chúng tôi là như vậy, tuy nhiên chúng tôi vẫn quan tâm đến ý kiến sau đây. Trên tạp chí Ngôn ngữ số 2/1986, trong bài Nhận xét về các nguyên âm của một phương ngữ tỉnh Quảng Nam, nhà ngữ âm học trứ danh Cao Xuân Hạo (CXH) nghiên cứu một phương ngữ vùng bờ biển Hội An, cách thị xã 3 km về phía đông (một địa phương mà theo ý kiến của các nhân sĩ, trí thức Đà Nẵng trong buổi tọa đàm với ông ngày 22/10/1978 cho là giọng tiêu biểu cho tiếng Quảng Nam), cho biết: Trong phương ngữ đó không có sự phân biệt các cặp chung âm n/ng và t/c. Trong một số trường hợp, nguyên âm ghi bằng chữ â (âm ơ ngắn theo CXH và cũng là a tối theo A.de Rhodes) chuyển thành nguyên âm a để lấp vào chỗ trống do a chuyển thành ô. Như vậy, thời chúng ta, lúc CXH thực nghiệm đọc một số từ ngữ mà ông ghi sẵn và yêu cầu người khác chép ám tả thì từ kết quả của ông (sân sau được phát âm thành sang sa), ta thấy tiếng TẬN phát âm kiểu vùng đó sẽ là TẠNG nếu a thay ơ ngắn, là TẬNG nếu không phân biệt chung âm n/ng, là TẶNG nếu a chuyển ngắn lại. Hai công việc của GS CXH và của tôi mục đích khác nhau, kết quả khác nhau nhưng gợi ý của ông giúp ta khẳng định nếu như A.de Rhodes ghi một trong 3 sắc thái ngữ âm đó bằng TẠN đi nữa (dù chúng tôi không tin khả năng này khi theo dõi toàn bộ những trước tác có quốc ngữ còn lại của ông) thì cũng chỉ là biến thể hẹp trên một địa phương nhỏ của TẬN mà thôi, không đủ đại diện cho mọi nơi, mọi lúc như hiện trạng phiên âm hiện nay được. Không thể vì theo từ điển cũ phiên TẠN rồi tùy tiện giải nghĩa khác đi các phạm trù nghĩa chữ TẬN (như trong đã tận mùi hương, kín tận mùi hương của QÂTT) được.

+ Việc vừa có mục TẬN vừa có mục TẠN trong từ điển là do A. de Rhodes muốn phân biệt kết cấu Hán-Việt và kết cấu Việt của những chữ này, xem ngữ liệu ông đưa ra trong hai mục từ hẳn rõ. Trường hợp xử lí cực đoan với hai chữ CÂN NGUYÊN (từ Hán-Việt) trong khi viết Phép giảng tám ngày cho ta đoán chắc như vậy. Ở những ghi chép khác của ông, ta thấy ông đã có được sự phân biệt giữa cái chữ của Đàng Trong - Đông Kinh và cái chữ Hán, còn việc ông có thông thạo không thì chắc là chưa.

Điều cuối cùng cũng nên được tính đến là tất cả những người đã từng dùng tạn trong văn bản trước đây đều thuộc cộng đồng Công giáo. Họ có tín niệm mạnh mẽ tạo nên phong cách suy nguyên tôn giáo. Tuy nhiên, từ những trước tác của họ, không ngăn nổi tận quốc ngữ hiện diện như một thực tế khách quan như chúng tôi đã chỉ ra, và nhắc lại là: trước cả khi Nguyễn Du viết Kiều.

Với tất cả những điều trông thấy, dẫu không phải là người nghiên cứu chuyên sâu, tôi mạnh dạn đề xuất hãy mau trở lại phiên 羨(với nghĩa chúng ta đang quan tâm) là TẬN trong tất cả văn bản Nôm quá khứ.

3. Đất cày ngõ ải, RÃNH ương hoa (bài 4 câu 6).

坦𦓿午隘秧花

Chữ RÃNH này, PTĐ - TVG1956 phiên là luống và không có giải thích.

ĐDA1976 phiên lảnh và chú thích: lảnh: chữ Nôm là . chúng tôi thấy phải phiên là lảnh. Ban Hán Nôm góp ý kiến cho rằng lảnh hay rảnh có ý có nghĩa tương tự với luống. Bản B chép 田篭, tức luống, rồi lại sửa làm .

BVN1987 phiên lảnh. Nhóm MQL2001 trở lại phiên luống.

Nhóm NTN2008 phiên đúng lại là rãnh.

Phiên luống là vô lí vì thứ nhất đây không phải là chữ ghi âm, vậy quy cách tạo chữ chả nhẽ là biểu ý Nôm - Nôm chăng; thứ hai, chữ luống xuất hiện (âm) trong văn bản này đến 9 lần và đều được ghi bằng 田篭. Ta thấy các chữ ranh, rành, rạnh, rảnh, rãnh ở các văn bản khác đều được biểu âm bằng lệnh 令, hà cớ chi ở đây phải khác đi.

Phiên lảnh không được vì đó là tiếng chưa từng nghe ở phương ngữ nào.

Rất tiếc là ý kiến đúng của Ban Hán Nôm lúc đó đã không được tiếp thu.

Vậy tại sao TVG-PTĐ không phiên rãnh và cụ ĐDA không theo góp ý của Ban Hán Nôm ?. Có thể hình dung đối với các cụ chắc các cụ chỉ quen với chữ rãnh có bộ thuỷ biểu ý 泠chỉ cái rãnh có nước nên tìm cách phiên trại đi để tránh hiểu nhầm. Trong lúc đó, từ ngữ dân gian tiếng rãnh còn chỉ cả cái rãnh khô, ít nhất có 4 loại như sau:

+ Làm tơi đất khô, dùng cuốc xẻ sâu thành từng rãnh để gieo hoặc trồng.

+ Sau khi đã vun luống, xẻ nóc luống sâu thành rãnh để đặt chồi sắn, dâu, khoai...

+ Phần đất được giới hạn bởi hai rãnh sâu cũng có thể gọi là rãnh (như ta nói bờ cõi là để chỉ phần đất được giới hạn bởi bờ và cõi).

+ Tiếng rãnh có thể là tiền thân của rặng khi dân vẫn nói: rãnh cà, rãnh mía, rãnh sắn, rãnh tre...

Việc dùng chữ điền để biểu ý cho ta biết ông muốn nói tới cái rãnh khô.

Vậy rãnh ương hoa là hoàn toàn có lí. Người trước né, người sau cạn xét đoán mà né theo làm sai thơ Nguyễn Trãi, làm từ điển mất đi một mã chữ (khi nhập với luống,hoặc từ điển đưa vào mục lảnh nhưng ngữ liệu chỉ dùng cách phiên từ QÂTT mà thôi) và mất đi một thông số thống kê khi tìm hiểu phong cách thơ Nguyễn Trãi theo phương pháp định lượng. Trong QÂTT 4 lần xuất hiện chữ rãnh này và chúng tôi đề nghị phiên:

+ Bài 4 câu 6: Đất cày ngõ ải, rãnh ương hoa.

+ Bài 10 câu 4: Vun đất ải rãnh mồng tơi

+ Bài 17 câu 6: Gió xuân đưa một rãnh lan

+ Bài 68 câu 6:Đất bụt ương nhờ một rãnh mồng.

4. Rừng nhiều cây rợp, hoa chầy ĐỤNG (bài 5 câu 3)

棱饒葉花迡動

Câu này hai chữ cuối TVG-PTĐ 1956 phiên hoa chày động và không giải thích chữ nghĩa.

ĐDA 1976 phiên chầy động và chú: Hoa chầy động. Rừng nhiều cây rợp che nắng gió cho nên có bị nắng gió đụng đến thì cũng chậm thì cũng chậm (chầy) hơn ở nơi khác.

BVN 1994 phiên động.

Nhóm MQL 2001 phiên hoa chầy động và chú: Nhưng ta có thể hiểu hoa chầy động là hoa ít lay động.

Nhóm NTN 2008 phiên là chầy động và chú Chầy: chậm, lâu

Như vậy theo ĐDA, trong cụm từ hoa chầy động thì ở đây có hiện tượng ẩn chủ ngữ. Chủ ngữ của động sẽ là nắng gió. Còn theo Nhóm MQL chủ ngữ sẽ là hoa. Chúng tôi không cho là như vậy. Đọc cả bài thơ ta thấy:

Giũ bao nhiêu bụi bụi lầm

Huơ tay áo đến tùng lâm

Rừng nhiều cây rợp hoa chầy đụng

Đường ít người đi cỏ kíp xâm

Thơ đới tục hiềm câu đới tục

Chủ vô tâm ỷ khách vô tâm

Trúc thông hiên vắng trong khi ấy

Năng mỗ sơn tăng làm bạn ngâm.

Bài thơ là tình và cảnh của một người ẩn dật, giũ hết bụi bụi trần gian, phất tay áo (phất tụ) mà về chốn chùa xưa rừng rậm, dứt khoát lánh đời. Ở đó bản thể nhi nhiên trỗi dậy hoà đồng, tôn trọng cảnh vật tự nhiên. Lòng không ham muốn nên hoa dù nở chầy rồi mà cũng chả đụng đến. Xa mã bất đáo nên cỏ lấn nhanh ra đường. Hồn thơ mang nỗi niềm thường nhật nên câu thơ đâu ngại lời dân giã. Lòng không toan tính nương tựa vào tự nhiên đâu có tính toan. Bạn ngâm cùng trúc thông nơi hiên vắng chính là vài sơn tăng, những người vốn đã xa lánh cuộc đời.

Như vậy, cụm từ hoa chầy đụng ẩn chủ ngữ và viết bằng kết cấu đảo trang. Chủ ngữ là ta hoặc không ai. Hoa thì có thì, tự nở tự tàn. Chầy là lâu, là lâu lâu không đụng đến. Chữ 動 phiên động cũng được, không sai, nhưng phiên đụng ngữ cảnh này thơ hơn . Đụng và động không phải bao giờ cũng thay thế cho nhau được: không đụng tay tới, không đụng mắt tới, đụng bọn cướp, đụng phải mìn. Về phong cách thơ, phiên đụng hợp lí hơn vì tính cụ thể của chữ này. Là người ẩn dật ai cũng có chút ít ngạo đời, với thú vui cao sang như chơi hoa, họ cho đó là một điều bình dị, sẵn có: hoa đầy ra đấy tôi cũng chẳng ngó ngàng, để mặc vậy. Chắc từ thời Nguyễn Trãi, đụng và động đã song song tồn tại vừa giao thoa vừa phân nghĩa. Nguyễn Trãi có hệ số chữ đơn khác nhau rất cao chứng tỏ ông phong phú về từ vựng (theo thống kê của chúng tôi là số chữ khác nhau 1857/ tổng số độ dài 12458 chữ). Phiên đụng để phân biệt với động là theo cách nhìn nhận một hồn thơ phong phú, dùng chữ hoạt bát đúng phong cách của Ức Trai. Ông có hiềm câu đới tục đâu. Hiểu ra hoa ít lay động rõ ràng ý thì thiển vụng mà mạch thì thẳng đuột, không ra cổ thi. Phiên thơ phải hiểu thơ là như vậy.

5. QUĨ đông dãi nguyệt in câu. (bài 14 câu 4)

晷東豸月印鉤

Câu thơ này vì khó hiểu nên có những phương án phiên âm và giải nghĩa khác nhau.

TVG-PTĐ 1956 phiên là cõi đông và không giải nghĩa.

ĐDA 1976 cũng phiên cõi đông và đưa ra ý kiến: Cõi đông: Chữ Nôm là 晷(quỹ). Chữ quỹ nguyên nghĩa là bóng mặt trời, ở đây không có nghĩa gì. có lẽ chữ 𡎝bị viết lộn thành 晷, hai chữ đồng âm. Nếu vậy thì phải phiên là cõi, tức là phương.

BVN1994 cũng phiên cõi và không thích nghĩa.

Nhóm MQL 2001 phiên đúng là quỹ nhưng lộn bóng mặt trời ra bóng mặt trăng: Chúng tôi phiên quỹ đông và hiểu: Bóng trăng hạ huyền cuối tháng ở phía đông, non khuyết như hình móc câu.

Nhóm NTN2008 cũng phiên quỹ đông và giải thích quỹ đông là mặt trời.

Qua các cách phiên và chú trên, ta thấy các thế hệ tiền bối đã không hiểu được câu thơ Nguyễn Trãi nên xử lí thật lúng túng, thượng hạ bất tương thông. Cả bài thơ là:

Tà dương bóng ngả thủa giang lâu

Thế giới đông nên ngọc một bầu

Tuyết sóc treo cây điểm phấn

Quĩ đông dãi nguyệt in câu

Khói chìm thuỷ quốc quyên phẳng

Nhạn triện hư không gió thâu

Thuyền mọn còn chèo chăng khứng đỗ

Trời ban tối ước về đâu.

Đã đành cụ Đào Duy Anh bảo rằng không hiểu nên cụ chọn phương án đoán định mà phiên sai thơ Nguyễn Trãi còn nhóm MQL cũng vì không hiểu thơ mà cái sai chồng lên cái sai mặc dù phiên đúng. Thứ nhất, quỹ thì không thể là bóng trăng. Thứ hai, trăng hạ huyền cuối tháng thì làm sao mà in câu trên nền trời phía đông lúc tà dương bóng ngả được. Đó là ngày mấy âm lịch vậy.

Lí do để tất cả trở nên bối rối chắc hẳn là câu thơ 3 và 4 đã bị đọc theo nhịp:

Tuyết sóc | treo cây | điểm phấn

Quĩ đông | dãi nguyệt | in câu.

thành ra rất khó hiểu chữ quĩ đông.

Thực ra, phải được ngắt nhịp như sau:

Tuyết sóc treo | cây điểm phấn

Quĩ đông dãi | nguyệt in câu.

Thật là hai câu thơ lọn nghĩa, cân chỉnh, đông đặc, thừa tiếp được cái ý đông nên ngọc một bầu ở câu trên. Sự cân đối toàn diện tăng thêm cái vẻ tĩnh khi cần viết một câu thơ tĩnh lặng, thứ thi pháp mà thơ đương đại không phải ai cũng học được, cũng đạt đến. Từ ngôi lều bên sông vào khi tà dương bóng ngả (khoảng hơn năm giờ chiều), trước khi lên thuyền du ngoạn, Nguyễn Trãi lặng ngắm bầu thế giới chiều thu và phát hiện sự êm đềm của nó. Ở phía bắc vì đã có sương treo lên nên cây tựa hồ điểm phấn. Phía đông bóng ngày đã phai nên lặng lẽ hiện vành trăng cong trên nền trời. Khói nằng nặng không bốc lên mà như lắng xuống một vùng nước biếc phẳng lì.Trên không trung, đàn nhạn in hình chữ triện giữa gió thâu. Đã cất mái chèo rồi thì chẳng muốn đỗ lại. Trời đã sang ban tối, ước về đâu bây giờ. Một khoảnh khắc chuyển vần từ chiều sang tối. Một phút bâng khuâng cực kì nghệ sĩ khi chiều thu buông trên sông nước. Thật đúng là: Bỗng thấy mình không nhớ nổi một con đường. Trời ban tối ước về đâu, sáu chữ của câu kết là một câu thơ kì lạ, toàn những thực từ mộc mạc như ngô khoai sao mà lãng đãng đến vậy. Kết mà không đóng. Ta như được bâng khuâng cùng Người trong một phút xao lòng trác tuyệt. Có cần chi mĩ từ với uyển ngữ.

Vậy Nguyễn Trãi làm bài thơ vào thời gian nào ?. Đó phải là một ngày mùng 6, mùng 7 hoặc mùng 8 tháng 9 âm lịch. Nếu là mùng 5 thì lúc tà dương, trăng đã khá cao gần đỉnh trời. Nếu là mùng 10 thì tuy vẫn là câu nhưng trăng đã khá đầy, không thật còn là câu nữa. Trăng mùng 8 dây cung đã phẳng nhưng lưng vẫn cong rõ. Chữ câu là cong: lưỡi trai, lá lúa, câu liêm, lưỡi liềm, liềm giật, thật trăng đều là câu cả vì chưa viên hoặc bán viên. Chỉ cần tra tự điển Thiều Chửu là rõ. Tháng cuối cùng của mùa thu thì nhạn phương bắc mới bay về, vậy lúc này phải là tháng 9, quý thu. Thơ Nguyễn Trãi, trong cái ảo huyền tận cùng của tư duy, của ý tưởng thì cảnh vật thường xác thực đến nồng nàn. Bài học thôi xao đối với người xưa đâu chỉ là một giai thoại mua vui về câu nệ chữ nghĩa mà nó đích thị là một kinh nghiệm thi pháp của thao tác lựa chọn. Dường như thơ ngày nay, thơ của thời thông tấn báo chí ào ào hơn thì phải. Lấy cảm quan thơ nay để đo thơ xưa nhiều khi không trúng lắm.

Chúng tôi tạm khép phần viết tại đây dù còn muốn nói nhiều về những trường hợp hiểu thơ không chính xác dù phiên đúng của các thế hệ phiên chú, chuyện đó bước sang một lĩnh vực linh động hơn, đó là ngôn ngữ thơ. Cũng có một số chữ nữa mà chúng tôi không thôi băn khoăn nhưng việc quan sát tư liệu chưa đủ để nói ra. Hẹn gặp trong những bài viết khác. Chỉ nói rằng, qua những gì chúng tôi đã đề xuất, ta thấy duy chỉ một lần văn bản Nôm sai do khâu khắc chữ, còn lại ta thấy nhóm làm việc cổ học thời Tự Đức là một nhóm rất cẩn trọng và văn bản có tính khả tin rất cao. Việc rút ra kinh nghiệm trong việc phiên chú là việc của độc giả vì dẫu sao đây cũng là một ghi chép khi tiện đọc thơ Nguyễn Trãi mà thôi. Để có bài viết, tôi trân trọng cảm ơn ThS. Phùng Minh Hiếu, ThS. Trần Trọng Dương, ThS. Nguyễn Tuấn Cường, Cử nhân Nguyễn Văn Thanh, PGS.TS. Vũ Đức Nghiệu đã bàn bạc, quan sát, góp ý trong việc làm của tôi./.

(Thông báo Hán Nôm học 2009, tr.1034-1064)