| Saigon-Chợ Lớn và Nam bộ: Từ tiền sử đến Phù Nam, đế quốc Khmer và vương quốc Champa (Phần 1) Nguyễn Đức Hiệp | |
Địa thế
Ít
người biết là vùng đất Saigon-Gia Định- Đồng Nai-Bà Rịa, Cần Giờ và Mỹ
Tho cách đây hơn 300 năm chủ nhân không phải là người Việt, cũng không
phải là người Khmer mà là người Mạ và Stieng. Thuộc hệ ngôn ngữ
Mon-Khmer, họ đã hiện diện trên vùng đất rừng rậm hoang dại nhiều thú dữ
và sông ngòi chằng chịt này từ ngàn năm trước, cuộc sống của họ một
phần bị ảnh hưởng sau đó bởi văn hóa Sa Huỳnh, văn minh Phù Nam, văn hóa
Chân Lạp-Khmer và sau cùng là văn hóa Việt–Hoa. Ngày nay họ không còn
và biến mất hoàn toàn và chỉ còn rãi rác ở Đồng Nai và Lâm Đồng. Không
như những thổ dân ở một vài nơi trên thế giới được may mắn vẫn còn hiện
diện trên đất cha ông của họ sau những tranh đấu gian nan, người Mạ hiền
hòa đã không có tiếng nói gì và dư âm rất nhỏ bé còn để sót lại trong
lịch sử.
Bài
này có mục đích trình bày tổng quan lịch sử con người và văn hóa ở vùng
đất Saigon-Đồng Nai trước khi lưu dân người Việt và Hoa đến định cư.
Nếu nói về chiều sâu của thời gian trong lịch sử thì lịch sử lập nghiệp
và khẩn hoang của lưu dân Việt-Hoa còn sau vài thế kỷ lịch sử người Âu
đến Bắc Mỹ và Nam Mỹ lập nghiệp
và chỉ trước người Âu đến lập nước Australia không lâu trong vòng 1 thế
kỷ. Những gì mà chúng ta tìm được về phương diện nhân chủng và khảo cổ
học ở vùng đất này cho thấy tại đây đã có một nền văn hóa bản địa (nay
gọi là văn hóa Đồng Nai) đặc sắc có liên hệ với văn hóa Sa Huỳnh, Đông
Sơn, Phù Nam và Khmer.
Về
địa thế thì Saigon-Chợ Lớn là vùng đất tương đối phẳng phía xa song
(trừ Gò Cây Mai và Gò Vấp), có độ dốc là (không gắt) và trũng đi về phía
gần sông Saigon, rạch Thị Nghè và rạch Tàu Hủ-Bến Nghé. Vì thế thành
Saigon (còn gọi là thành Quy, sau này phá đi và xây nhỏ lại gọi là thành
Phụng) được xây trền vùng đất cao nhìn bao quát chung quanh, đổ dốc
xuống khu vực Bến Nghé gần sông Saigon, tức vùng quanh khu chợ Cũ ngày nay. Cũng vậy ở khu vực Chợ Lớn, từ kênh Tàu Hủ đi lên hướng Phú Lâm, Phú Thọ độ cao tăng dần.
Xưa
kia vùng chung quanh gò Cây Mai và Phú Thọ là những nơi đất giồng cao
chung quanh là ao, rạch nên đã trở thành nơi định cư của người Khmer, mô
hình định cư thường thấy của họ khắp đồng bằng Cửu Long. Chỉ khi người
Minh Hương từ Cù Lao phố ở Biên Hòa bỏ nơi này để đến khu vực giữa gò
Cây Mai và kênh Tàu Hủ định cư, một vị trí thuận tiện có thể đi theo
sông rạch đến Mỹ Tho (một nơi mà người Hoa Minh Hương đã có mặt) mà
không phải qua cửa ngõ ra biển ở Cần Giờ, thì vùng Saigon-Chợ Lớn mới
bắt đầu có nhiều di dân đến định cư và phát triển để trở thành một đô
thị sung túc và quan trọng nhất sau này ở miền Nam.
Trước
đây vùng này có hệ thống kinh rạch dầy đặc: từ trung tâm Saigon (rạch
Chợ Vải, rạch Cầu Sấu, rạch Cầu Kho..), khu tiếp giáp với quận 3 (rạch
Cầu Quan), khu cầu Ông Lãnh (rạch Cầu ông Lãnh), Chợ Quán (rạch Bà Đô)
cho đến Chợ Lớn (rạch Phố xếp, rạch Chợ Lớn, rạch Bãi Sậy, rạch Lò Gốm).
Khởi thủy của Saigon-Chợ Lớn là qua kinh, rạch, sông và đường biển giao
lưu với mọi vùng và vì thế đặc trưng văn hóa, kinh tế của thành phố
Saigon-Chợ Lớn cũng như con người là sông, nước nối liền đời sống kinh
tế sản xuất, thương mại và tư tưởng văn hóa của nhiều giống dân hội tựu
nơi đây.
Ngày
nay theo đà phát triển giao thông đường bộ và đô thị, hầu hết các kinh
rạch đã bị lấp. Đây cũng là một nguyên nhân cơ bản về thủy văn là tại
sao hiện nay Saigon-Chợ Lớn, nhất là khu gần kênh Tàu Hủ từ đường Trần
Hưng Đạo vào đến Chợ Lớn, càng dễ bị ngập lụt trong mùa mưa mà ta thường
chứng kiến. Ngay cả lúc vào đầu thế kỷ 20, đường Lê Lai vì vị trí thấp
so với các đường phía trong xa sông như Nguyễn Đình Chiểu, Điện Biên
Phủ, Nguyễn Thị Minh Khai nên lúc có những trận mưa lớn đều bị lụt.
Saigon là điểm chuẩn coi như trung tâm của Nam bộ chia ra thành hai Tây Nam bộ và Đông nam bộ.
Khi
di dân đến vùng ngã ba sông Saigon-kênh Tàu Hủ-rạch Thị Nghè định cư ở
dọc bờ sông và rạch, thì phía trong về hướng Tây và Bắc vẫn là rừng
hoang rất thưa dân, ở đó vẫn còn những thổ dân bản địa và hoang thú,
nhưng dần dần được khai hoang trồng trọt và nơi mồ mả chôn cất được đặt
ngoài thành phố Gia Định, như vùng Gò vấp, cánh đồng tập trận và cánh
đồng mả. Vào thế kỷ 18, Lê Quý Đôn trong “Phủ biên tạp lục”, cho biết
vùng Saigon còn rừng rậm dày đặc, người “mọi” (Mán) được dùng làm nô lệ
cho lưu dân đến vùng đất mới lập nghiệp (6):
“Miền
Đồng-nai về phủ Gia-định từ cửa bể Cần Giờ, cửa Sài-lạp, cửa đại và cửa
tiểu đều là rừng rậm kể hàng hơn một nghìn dặm. Đấy là đất trước kia họ
Nguyễn đã đánh Cao-miên mà lấy được. Họ Nguyễn chiêu mộ những dân có
của ở Quảng-nam, Điện-bàn, Quảng-nghĩa và Quy-nhân đến ở để khai khẩn
đất hoang thành ra ruộng lúa tốt, ai khai hoang được thì có quyền chiếm
làm của riêng, làm nhà cửa, mở vườn nương, giồng cau, giồng lúa, giồng
dừa. Lại đem những con giai con gái người xứ mọi bán cho dân ở nơi mới
khai khẩn để họ dùng làm tôi tớ ( người đen tóc quăn là Mán thực giá
tiền 20 quan một người; người hơi trắng giá tiền hơn 10 quan một người).
Chúng lấy lẫn nhau sinh sôi khôn lớn, làm ruộng rất khéo. Vì thế thóc
gạo rất nhiều. Mỗi
một địa phương hoặc 40 hay 50 nhà giầu, hoặc 20 hay 30 nhà giầu. Mỗi
nhà có đến 50 hay 60 người điền tốt và trâu bò có đến 300 hay 400 con.
Cày bừa cấy gặt không lúc nào rãnh công việc. Hằng năm tháng 11 tháng 12
xay thóc ra gạo, đem bán để ăn tết. Đến tháng giêng thì ăn chơi không
phải xay giã gì nữa. Ngày thường bán thóc gạo vào Phú-xuân để mua các
thứ lụa hoa, vóc nhiễu do tàu buôn Trung-quốc mang đến. Họ ăn mặc lịch
sự, ít khi mặc áo vải.
“
Như
vậy những chủ nhân chính của vùng đất Gia Định, người Mạ, không những
đã bị tước đất mà còn bị dồn vào tư thế phải bán con làm nô lệ cho lưu
dân người Việt đến lập nghiệp. Ngay cả cho đến giữa thế kỷ 20, Bình
Nguyên Lộc sinh trưởng ở Đồng Nai và Biên Hòa cho biết ở vùng Tân Uyên,
Biên Hòa, những người Mạ làm tôi tớ cho người Việt vẫn còn và họ đã bị
Việt hóa hầu hết vì cha mẹ tổ tiên của họ đã rút về Lâm Đồng và vùng cao
nguyên (8). Trong ngôn ngữ ở miền Nam
ngày nay, vẫn còn nhiều từ có nguồn gốc từ tiếng Mạ như: cẩm lai, lòng
tong (cá), đau xóc, chết giấc, cà nanh, dầu long, qua, bậu…(7). Địa danh
Đồng Nai cũng bắt nguồn từ tiếng Mạ “Đạ Đờng” (Sông Đồng) nơi gần nguồn
từ cao nguyên Lâm Đồng chảy xuống vùng đồng bằng với cánh đồng nhiều
nai ở gần Biên Hòa (Hố Nai).
Thời tiền sử đến thế kỷ 16
Vùng
đất Saigon, cũng như toàn khu vực đồng bằng Đông và Tây Nam bộ, được
bồi đắp bởi sông Saigon, Đồng Nai, Vàm Cỏ và Cửu Long, bao phủ bởi rừng,
cây cối rậm rạp. Sinh vật như cọp, beo, voi, tê giác, nai… sinh sống
trãi dài khắp nơi từ cao nguyên, các tỉnh Bình Thuận, Bà Rịa đến tận Cần
Thơ và Cà Mau. Và trong sông rạch có nhiều cá sấu, rùa và cá heo đặc
hữu.
Lương
thư sử của Trung quốc cho biết vào thế kỷ thứ 6, vương quốc Phù Nam đã
gởi đến triều đình nhà Lương một con tê giác và trước đó vào thời nhà
Tấn một con voi. Các lá vàng tìm
thấy ở các di chỉ thuộc nền văn minh Phù Nam cho thấy chạm trên các lá
vàng này là hình các hình voi như ở Gò Thành (Tiền Giang), Gò Xoài (Long
An), Kè Một (Kiên Giang), hoặc chạm hình hưou nai ở các di chỉ mộ táng ở
Nền Chùa và Đá Nổi ở Kiên Giang (15). Ngoài ra ở các di chỉ ta còn tìm
thấy các xương răng động vật như voi, heo rừng, cá sấu, hưu đầm lầy
(cervus porcinus), cá, rùa…
Cho
đến thế kỷ 19, nhiều loài thú trên vẫn còn sinh sống ở nhiều nơi khắp
đồng bằng sông Đồng Nai và sông Cửu Long. Ông George Dürrwell, luật sư
và là chủ tịch Hội “Etudes indochinoises de Saigon” sống ở Nam kỳ trong các năm 1881 đến 1910, đã mô tả như sau (2):
“Những
con cọp và beo không phải là các loài thú duy nhất sống ở vùng quê Nam
kỳ, mà còn có các đoàn voi hoang dữ phá hoại. Ngày xưa chúng ở khắp nơi
trong vùng Đồng tháp mười (plaine des Joncs) rộng lớn, nơi mà một vài
thợ săn gan dạ, người Âu và người bản sứ, đã có một cuộc chiến tranh đẩm
máu với chúng, và sau đó chúng đã dần dần rút về phía bắc, để vào xứ sở
đất khmer, nơi mà trong số các con voi có những con mà thiên nhiên đã
cẩn thận quan tâm sinh ra các con voi trắng (albino), các con voi trắng
này trở thành con vật đặc biệt được người khmer sùng bái, tôn kính. Gần
đây những con voi to lớn vẫn còn làm nhiều người nói về chúng khi các
con voi này đi vào vùng Cần Thơ mà chúng phá hoại không thương tiếc, tàn
phá tất cả những gì trên đường chúng đi qua. Những cuộc săn bắn thật sự
được tổ chức chống lại các đàn voi đều không có hiệu quả: những thợ săn
voi cự phách nổi tiếng, thực tế đã biến mất khỏi thuộc địa này cùng lúc
với Tổng đốc Lộc đã ngủ giấc ngủ cuối cùng trong một nghĩa địa nhỏ ở
Cái Bè, và người bạn đồng hành dũng cảm trong các cuộc thám hiểm của ông
Lộc, bá tước V.., cựu thống sứ (resident superieur) ở Cam Bốt, mà mới
đây tôi đã có dịp đi đưa đám tang ở trong thành phố lớn Paris của chúng
ta, nơi mà ông ta đã tìm thấy một nơi yên nghĩ tốt đẹp xứng đáng.
“
Hình
1 - Một con voi bị bắn hạ ở cánh đồng thuộc tỉnh Cần Thơ thời Pháp
thuộc (nguồn:
http://www.delcampe.net/page/list/language,E,cat,6556,var,Postcards-Asia-Vietnam.html).
Thời tiền sử
Khi con người bắt đầu đến vùng đất Saigon và vùng phụ cận chung quanh bao gồm vùng Đông và Tây Nam
bộ, môi trường sống của họ rất phong phú và họ sống theo lối sống hái
lượm trong rừng và thu hoạch dưới sông rạch, không định cư nhất định ở
một nơi. Họ đến Đông Nam Á từ Nam Á (và trước đó từ Phi Châu) cách đây khoảng 47000 năm (22).
Nếu
chúng ta đi ngược thời gian thì cách đây hơn 3 ngàn năm, thì bờ biển từ
cửa các sông Đồng Nai- Thị Vại, Vàm cỏ, Cửu Long đến Cà Mau và Kiên
Giang còn nằm nhiều cây số bên trong đất liền trước khi được phù sa bồi
đắp nới rộng ra cho đến vị trí ngày nay. Nhưng nếu đi xa hơn nữa quá
thời Holocene (cách đây 12,000 năm khi thời kỳ băng hà cuối chấm dứt)
vào thời Pleistocene (từ 2 triệu năm đến 13,000 năm trước đây) trong
thời kỳ băng hà cuối (Pleistocene có nhiều thời kỳ băng hà và tan băng)
cách đây 20000 năm thì mực nước biển còn thấp (từ 100m đến 150m dưới mực
nước biển hiện nay) (23). Lúc
đó thềm lục địa ở biển Đông và cả vùng vịnh Thái Lan từ mủi Cà Mau đến
Sumatra, Java, Borneo đều ở trên mực nước biển làm thành một vùng đất to
lớn mà các nhà địa chất gọi là Sundaland nối liền các đảo Sumatra,
Java, Bali, Borneo… với lục địa Á châu.
Trước
khi biển tiến cách đây 14,000 năm thì Sundaland cho phép các loại động
vật cũng như người cổ ở Đông Nam Á phát tán và đi qua các “cầu đất liền”
trên vùng rộng lớn này.. Con người cũng đã đi đến lục địa Úc châu từ
Đông Nam Á và Sundaland qua các eo biển hẹp ngăn cách Úc với Sundaland.
Con người đã đến Úc cách đây hơn 50000 năm, sớm nhất từ Phi Châu, trước
khi có đợt hai từ Trung Đông đến Âu châu. Động vật như loài voi hiện
diện ở khắp vùng Nam lục địa Á châu từ Sri Lanka, Ấn độ, Miến Điện, Thái
Lan, Nam Trung Quốc (Vân Nam), Đông Dương, Mã Lai đến các đảo hiện nay
Sumatra, và Borneo. Loài voi, Elephas maximus sumatranus, ở đảo Sumatra và Borneo giống như loài Elephas maximus maximus ở Sri Lanka và Elephas maximus indicus ở Ấn độ và các nơi khác.
Các
di chỉ con người cổ được tìm được ở Thái Lan, Mã Lai, Indonesia, Phi
Luật Tân (lúc bấy giờ còn nối liền nhau) và qua các phương pháp định
tuổi của chúng cho thấy đột tuổi theo tuần tự thời gian là từ khoảng
47000 năm BP (Thái Lan) cho đến đến 40000-35000 năm BP (Mã Lai,
Indonesia, Phi Luật Tân, quần đảo Bismarck). Như vậy con người có thể
đến vùng Nam bộ và Tây nguyên vào khoảng 40000 năm cách ngày nay. Chúng
ta hiện nay không biết nhiều về cuộc sống xã hội, hình thái chủng tộc
của những người đầu tiên này. Họ có liên hệ đến người thuộc chủng negrito, hay australoid
mà hậu duệ vẫn còn hiện nay ở quần đảo Andaman và Nicobar ở Ấn Độ
Dương, trong rừng sâu ở bán đảo Mã Lai, quần đảo Phi Luật Tân hay là
người Papua ở Papua New Guinea và thổ dân Australian ở Australia hiện
nay.
Một
bộ xương hầu như còn nguyên vẹn đã được tìm thấy tại một di chỉ hang đá
gọi là hang Gua Gunung Runtuh ở Perak, Mã Lai vào đầu thời kỳ Holocene.
Phân tích bộ xương này cho thấy xương rất giống thổ dân Úc ngày nay ở
hình thái răng và chân tay, và giống những mẫu sọ người ở thời kỳ
Mesolithic (đá trung kỳ) ở Mã Lai và đảo Flores. Sự khám phá này, cùng
với các xương tìm thấy ở hang đá Tabon (Palawan, Phi Luật Tân) và Niah
(bắc Borneo, Sarawak thuộc Mã Lai), hay Ngandong và Wejak cho thấy những
người cổ ở Sundaland trong thời Pleistocene muộn có thể là tổ tiên của
người thổ dân Úc hiện nay. Các đặc tính qua đo lường ở răng và xương
chân ở người cổ Sundaland cho thấy các đặc tính này vẫn còn thấy ở các
dân cư trong vùng Đông Nam Á cho đến đầu thời kỳ Holocene. Tuy vậy các
khác nhau ở đặc tính về sọ đã được tích tụ từ cuối thời kỳ Pleistocene ở
thổ dân Úc và các dân cư đầu tiên vùng Đông Nam Á so với các sọ cổ
Sundaland (23).
Trong
một nghiên cứu di truyền mới nhất về sự liên hệ của người cổ thổ dân
negrito ở bán đảo Mã Lai với các giống dân hiện nay ở Đông Nam Á và Đông
Á. Qua phân tích mitochondria DNA (mtDNA) từ mẫu tóc của người negrito ở
Mã Lai trong bộ sưu tập Duckworth Collection và các nhóm người khác cho
thấy lúc đầu họ chỉ trong phạm vi tây nam Trung quốc, bán đảo Đông Nam Á
và Indonesia nhưng sau đó họ đã phát tán nhanh chóng đi khắp Đông Nam Á
vào giữa cuối thời băng hà và thời Holocene đá mới cách đây 13000 năm
(23).
1- Động Tabon, 2. Động Niah 3. di chỉ người ở Ngandong 4. di chỉ người ở Wajak. Màu xanh đậm lá cây là thềm Sunda Màu
đỏ là đường Wallace chia địa lý sinh học ra hai vùng tiến hóa khác nhau
về động và thực vật: vùng Sunda (Đông Nam Á) và Sahul (Papua và Úc
Châu)
Cách
đây từ khoãng 20000 đến 10000 năm, những giống dân cư này bắt đầu toã
ra đi đến cư ngụ ở vùng thượng du phía bắc và nam Đông Nam Á. Từ đó
trong những môi trường mới, họ bắt đầu thuần hóa các cây quả và thú vật
lần lần một cách có hệ thống. Sự kết hợp đời sống đánh cá với hái lượm
trong rừng, và sự vun xới các cây như cây đậu, đã cho phép họ thiết lập
được đời sống vĩnh viễn, không đi đâu xa, quanh quẩn ở các hang, chủ yếu
là gần nguồn nước; đây là cách sống lần lần được các nhóm khác, sống
trãi rộng trong khắp vùng, tiếp thu và thâu nhận.
Văn
hóa của những nhóm người này được gọi là văn hóa Hòa Bình, do sự khám
phá các di chỉ có cùng đặc tính chung vào đầu thế kỷ 20 đầu tiên ở tỉnh
Hòa Bình, Việt Nam.
Sau này các di chỉ tương tự được khám phá ở nhiều nơi khác trong vùng
Đông Nam Á. Các đặc tính chung mà ta có thể thấy được về kỹ thuật, tập
quán và đời sống hàng ngày trước đây và cho đến tận ngày nay của nhiều
sắc dân ở Đông Nam Á.
Cách
đây khoảng 14,000 năm, mực nước biển tăng lên ở cuối thời kỳ băng hà đã
cắt đứt các “cầu” đất liền nối các đảo ở phía nam Đông Nam Á với lục
địa Á châu. Và qua đó đã làm tăng nhanh quá trình phân hóa và cách ly
giữa các văn hoá bản sứ trong vùng đã bắt đầu phát triển, nhất là ngôn
ngữ. Tuy vậy sự kiện xảy ra sau đó không phải là một thời kỳ của sự cách
ly xa dần của các nhóm mà là sự phát triển cùng thời của các văn hóa
bản sứ này dựa trên một nền tảng chung có cốt rễ là văn hóa Hòa Bình
thích ứng với điều kiện riêng ở mỗi địa phương, cộng với sự truyền đạt ý
tưởng và kỹ thuật đã cho phép các phát minh tỏa ra trong một vùng địa
hình thiên nhiên (23).
Bắt
đầu cách nay 10,000 BP năm, thì con người thuộc văn hóa Hòa Bình trong
thời kỳ đá mới đã có mặt nhiều nơi ở Đông Nam Á và chúng ta hiểu rõ hơn
về họ so với người thời đại đá củ lúc trước, qua các di chỉ cư trú ở
hang động ở bắc Việt Nam, Lào, Thái Lan... cùng các dụng cụ đá mài, gốm,
xương động vật, võ sò… tìm được ở các di chỉ cư trú này.
Các
vết tích của con người thời kỳ đồ đá cũ và mới được tìm thấy nhiều ở
Thủ Đức, Biên Hòa, Xuân Lộc trong lưu vực thượng nguồn sông Saigon và sông Đồng Nai.
Hình
2 - Bản đồ cho thấy con người phát tán từ Phi châu dọc theo bờ biển đến
Nam Á, Đông Nam Á chia ra hai ngã: một xuống phía nam đến Australia và một lên Đông Á theo bán đảo Đông Dương (22). Số
trên bản đồ là niên đại cách nay (BP, Before Present) đơn vị là ngàn
năm của các di chỉ khảo cổ con người. Bản đồ nhỏ trong hình là con đường
thiên cư dựa theo dấu di truyền (genetic marker) RPS47C711T (đột biến
M130).
Hình 3 - Người Mạ ở Biên Hòa leo cây tìm mật ong
(nguồn http://www.postcardman.net/vietnam_ethnic_moi.html).
Có
thể nói là trước khi lưu dân người Việt đến thì Saigon đã là nơi định
cư của các người Khmer ở phía Tây, ở phía Đông là người Mạ, Chăm, và
phía Bắc là Stieng, Khmer và Mạ. Người Mạ và người Stieng là cư dân bản
sứ và đã hiện diện lâu đời, có mặt trước hết từ thượng nguồn sông Đồng
Nai, sông Saigon, sông Bé, sông Vàm Cỏ xuống đồng bằng hạ lưu của các
sông này và sông Tiền Giang cho đến Cần Giờ, Mỹ Tho. Ngôn ngữ của họ,
cũng như của người Mnong ở Dak Lak, thuộc hệ Mon-Khmer. Ngày
nay người Mạ chỉ còn một số ở Đồng Nai, Lâm Đồng, Bình Thuận và người
Stieng còn ở rãi rác rất ít trong hai tỉnh Tây Ninh và Bình Phước.
Cách
đây không lâu vào đầu thế kỷ 20 đến giữa thế kỷ 20, người Mạ vẫn còn
nhiều ở các vùng Bà Rịa, Biên Hòa, Xuân Lộc (Đồng Nai) nay cả các địa
phận quanh Saigon như Thủ Đức và người Stieng vẫn còn ở Tân Uyên, và
chung quanh Thủ Dầu Một (Bình Dương). Trước đó vào đầu thế kỷ 19, thuyền
trưởng John White khi viếng thăm Saigon đã thấy người “mọi” trong Saigon
dự cuộc triễn lãm do Tả quân Lê Văn Duyệt tổ chức và được Tả quân cho
biết đó là những chủ nhân vùng đất này trước khi lưu dân người Việt và
Hoa đến.
L. Jammes (2)
trong quyển “Souvenir du pays d’Annam” (3) đã cho biết trong đoàn quân
của Nguyễn Tri Phương giữ thành Kỳ Hòa có nhiều người “mọi” thổ dân được
dùng để xung kích, la ó dữ dằn cốt làm sợ hải quân Pháp. Khi Pháp chiếm
và xây dựng lại Saigon trong những năm 1860s thì một con đường Saigon
đã được đặt tên là Rue des Mois (sau đổi tên là Rue Richaud, nay là
Nguyễn Đình Chiểu) do có nhiều thổ dân ở đó.
 
Hình 4 – Người Mạ (còn gọi là Chau Mạ, “Chau” tiếng Mạ nghĩa là người) ở Biên Hòa (đầu thế kỷ 20).
 
Hình 5. Biên Hòa – Người “Mọi” (có lẽ là Stieng) – Đầu thế kỷ 20.
Khi
người Khmer, thừa hưởng kế tục văn minh Phù Nam, từ vùng châu thổ sông
Cửu Long phía Tây và phía Tây bắc đến và người Chăm từ phía Đông xuống
thì hai tộc Mạ và Stieng bắt đầu rút dần lên thượng nguồn, rừng rậm và
núi. Saigon là nơi giao điểm của cư dân
đồng bằng Khmer, Chăm và cao nguyên Mạ, Stieng. Các vết tích kiến trúc,
nghệ thuật của người Khmer được tìm thấy ở nhiều nơi trong Saigon và vùng phụ cận.
Khảo
cổ học trong vùng lưu vực các sông Đồng Nai, Saigon, Sông Bé và Vàm Cỏ
cho thấy những di chỉ khảo cổ tiền sử phong phú từ thời đồ đá đến thời
kỳ đồ đồng và sắt.
Rất nhiều di chỉ khảo cổ thời tiền sử được tìm thấy ở chung quanh Saigon
trong khu vực miền Đông Nam Bộ, đặc biệt là vùng lưu vực sông Đồng Nai.
Mộ cổ cự thạch Hàng Gòn là di chỉ nổi tiếng nhất ở gần Xuân Lộc (Đồng
Nai) được phát hiện vào năm 1927. Mộ cổ cự thạch do kỷ sư Jean Bouchot
phát hiện khi ông thực hiện công trình mở đường từ Long Khánh Xuân Lộc
đi Bà Rịa trong địa phận của một đồn điền cao su.
Hai
năm sau, khám phá này đã được công bố chi tiết trên tạp chí của trường
Viễn Đông Bác Cổ (1929). Khám phá này đã gây ra nhiều sự chú ý và bàn
cãi giữa các nhà khảo cổ học về nguồn gốc, niên đại, chủ nhân và sự liên
hệ với các di tích cự thạch khác ở các nơi khác trên thế giới. Các di
chỉ cự thạch trên các mộ chôn tương tự tìm được ở Lào (như Hintang
Houamuang, San Kong Phanh, tỉnh Houaphan) cho thấy có thể có sự liên hệ
của con người thời tiền sử giữa vùng núi Trường Sơn Lào, Tây Nguyên và
miền đông Nam bộ.
Vào
năm 1984, mộ cổ cự thạch Hàng Gòn được chính thức xếp vào di tích quốc
gia. Đây là mộ đá tảng lớn (dolmen) hình hộp chữ nhật dài 4.2 m ngang
2.7 m cao 1.6m được ghép bằng 6 tấm đá hoa cương nguyên khối. Tấm nắp
đậy dầy khoảng 30cm và nặng hơn 10 tấn. Theo các nhà địa chất học thì đá
hoa cương chỉ có ở phía bắc vùng Đà Lạt hay Phan Rang. Di chuyển, nâng
và rắp ghép các tảng đá khổng lồ như vậy là một kỳ công của cư dân tiền
sử.
Hình
6 - Di chỉ cự thạch mộ đá lớn Hàng Gòn, Xuân Lộc (H. Parmentier) (5).
Hình A, tình trạng thật sự ở di tích, B, vị trí suy diễn qua độ cao của
đáy phòng và chân các cột.
Hình 7 - Cự thạch đứng (menhir) ở Hintang, Lào
(ảnh từ http://www.thai-blogs.com/2009/10/29/hintang-a-near-death-experience/)
Gần
mộ đá lớn Hàng Gòn, khoảng chục cây số trong khu đồn điền cao su, có
các di chỉ thời đá mới cạnh các suối mà Saurin đã khai quật sau khi được
các chủ đồn điền thông báo (18). Ngoài ra, trong khu vực vùng Dầu
Giây-Xuân Lộc còn có nhiều di chỉ đồ đá cũ do Saurin phát hiện, có tuổi
cách đây hơn 10000 năm. Cũng trong khu vực này cũng khám phá các khuôn
đồng với niên đại được xác định là khoảng 2000±250 năm trước Công
nguyên. Hiện nay các nhà khảo cổ cho rằng chủ nhân mộ cổ cự thạch và
nhiều di chỉ đồ đá ở Đồng Nai là cư dân thuộc hệ ngôn ngữ Austronesian
Nam Đảo (18)(19). Tuy nhiên cũng không loại bỏ họ là thuộc hệ
Austroasiatic Mon-Khmer, tổ tiên của người Stieng, Mạ, Châu Ro ngày nay,
đã đến và cư trú đầu tiên ở vùng Đông Nam Bộ.
Di
chỉ đồ đá nổi tiếng nhất ở Đồng Nai là di chỉ Cù Lao Rùa, cách Biên Hoà
5.5km, được khám phá từ năm 1888 do Émile Cartailhac khai quật tìm thấy
nhiều rìu đá, cuốc, mai đá. Di chỉ này đã được khai quật nhiều lần
trong nhiều năm tiếp theo bởi nhiều nhà khảo cổ học và tìm được hàng mấy
trăm rìu đá có vai được mài bóng, nhiều đồ gốm nung. Ở Cù Lao Phố, Bình
Đa gần đấy, cũng tìm được vài rìu đá mài nhưng không bằng như ở Cù Lao
Rùa.
Di
chỉ đồ đá Phước Tân nằm ở phía đông trên đường Biên Hòa-Vũng Tàu ở cây
số 42, được khám phá khi khởi xây một trại hủi và được Fontaine mô tả
(9). Di chỉ này rất phong phú hơn cả di chỉ Cù Lao Rùa, có nhiều hiện
vật đá như rìu, cuốc, đục có vai và một số gốm thô.
Trong những năm 1886-1890, Thomas Holbé(1)
đã thu thập ở Biên Hoà nhiều hiện vật tiền sử cùng với một số hiện vật ở
20 nơi khác trong vùng lưu vực sông Đồng Nai như Mỹ Lộc (Cần Giuộc,
Long An), Bến Gò (Tây Ninh), trong đó có 10 rìu đồng. Trong tổng số 1200
hiện vật thì 91% là từ Biên Hòa. Bộ sưu tập được triễn lãm ở hội chợ
quốc tế 1889.
Di
chỉ Bến Đò (huyện Thủ Đức) cách cầu xa lộ 3km, rất phong phú gồm có 214
công cụ đá với nhiều rìu đá có vai và hàng ngàn mảnh gốm. Cuối năm
1975, các nhà khảo cổ Việt Nam
đã phát hiện ra di chỉ Cầu Sắc (huyện Xuân Lộc). Ở nơi đây có 772 công
cụ đá mới (gồm rìu có vai, rìu tứ giác..), gốm tìm được. Qua các hiện
vật, đời sống dân cư ở đây chủ yếu là săn bắn trong rừng rậm.
Ở
về phía vùng đất đỏ miền đông Nam bộ giáp với nam Trường Sơn, trong
tỉnh Tây Ninh và ở Lộc Ninh có những di tích thuộc loại hình thành đất
vòng tròn. Thành đất gồm hai vòng tròn đồng tâm với vòng ngoài có bán
kinh khoảng 120m. Những thành đất này tương tự các thành đất ở Cánh đồng
chum (Lào), ở Thái Lan và ở tận Madagascar cho thấy chủ nhân những di
tích này có thể là người Austronesian hay ít nhất có quan hệ với người
Austronesian Champa như Malleret đã đặt ra (19). Những hiện vật tìm thấy
gồm rìu đá mài, bàn mài, mủi nhọn, gốm xám tro hay nâu đỏ.
Sau
thời đại đồ đá là thời đại đồ đồng và thời đại đồ sắt. Di chỉ Suối Chồn
gần di chỉ Cầu Sắc được phát hiện vào năm 1978, thuộc thời đại đồng
thau, gồm nhiều đồ đồng như rìu, lưỡi hái.. và một số hiện vật đá (rìu)
(18). Di chỉ Dốc Chùa (Bình Dương), khám phá vàn năm 1976, đánh dấu giai
đoạn cao của thời đồng thau, có rất nhiều rìu đá, gốm, hiện vật đồng,
khuôn đồng, tượng thú, hạt chuổi mã nảo, thuỷ tinh v.v.. (18)
Ở
Dầu Giây, Suối Đá (Xuân Lộc) và Phú Hòa đã phát hiện di chỉ có các hiện
vật chuổi thuỷ tinh, hoa tai đồng, các mộ chum mai táng, đặc trưng của
nền văn hóa Sa Huỳnh. Chứng tỏ văn hóa Sa Huỳnh đã phát triển ở vùng
Đông Nam Bộ trên địa bàn lưu vực sông Đồng Nai. Ở Saigon
khi đào móng xây nhà thờ lớn (Đức Bà) đã phát hiện di cốt người trong
các chum/vò gốm. Bộ sưu tập này đã mất. Đây là phát hiện sớm nhất các mộ
chum, trước cả sự phát hiện mộ chum ở Sa Huỳnh ở miền trung mà sau này
được gọi là văn hóa Sa Huỳnh (9).
Năm
1985, các nhà khảo cổ Việt Nam đã khám phá ở gần xã Quảng Ngãi, huyện
Đa Huoai, Lâm Đồng trên tả ngạn sông Đồng Nai một khu di tích lớn trên
nhiều gò vết tích kiến trúc lớn bằng gạch, các tượng linga, bệ thờ
linga-yoni, hình thần siva dập nổi trên một tấm bạc mỏng, thần Uma chiến
thắng quỉ trâu, một số rìu đá mài, vòng đồng và gốm cổ. Mặc dầu đây là
vùng cư ngụ của dân tộc bản địa Mạ nhưng khu di tích này cho thấy có sự
quan hệ văn hóa với Champa và văn hóa hậu Óc Eo (19).
Trong
khu vực Saigon-Chợ Lớn, Etienne Aymonier (1901) đã ghi nhận tại gò Cây
Mai có các những công cụ thời tiền sử gồm những lưỡi cuốc/mai, đục bằng
đá mài và rìu nhỏ bằng đồng (19). Năm 1980, ở Vũng Tàu, trong một lòng
ao, đã phát hiện một trống đồng Đông Sơn có sao 12 cánh ở giữa mặt
trống. Và cuối cùng năm 1984, nhân dân lúc đi làm rẫy đã phát hiện một
“kho” vũ khí đồng (qua đồng), rìu đồng ở Long Giao (huyện Xuân Lộc) có
liên hệ với văn hóa Đông Sơn (19). Trên 2 mặt qua đồng có trang trí hoa
văn rất đẹp, cân xứng giống hệt nhau. Đây là điểm cao của văn hóa đồng ở
Đồng Nai.
Hình
8 - Qua đồng Long Giao trưng bày ở bảo tàng thành phố Hồ Chí Minh (thân
gỗ được ghép vào qua đồng để trưng bày công cụ qua đồng)
Chúng
ta hiện nay chưa có thể xác định là chủ nhân của các di chỉ tiền sử nói
trên là của tổ tiên của người Stieng, Mạ hiện nay hay của người
Austronesian Sa Huỳnh từ miền trung Việt Nam và hải đảo.
Người
Mạ hiện nay có khoãng 20000 người ở các tỉnh Bình Dương, Đồng Nai, Lâm
Đồng, DakLac trong đó ở huyện Bảo Lộc (Lâm Đồng) là nơi tập trung nhiều
nhất. Họ làm lúa rẫy, thạo dệt vãi có hoa văn đẹp, ở nhà sàn dài, có tục
cà răng và xâu lỗ tai lớn. Người Stieng đông hơn, chủ yếu ở Tây Ninh,
Bình Dương (Sông Bé) và Đồng Nai, nói tiếng rất gần với tiếng Khmer.
Trang phục khá đơn giản, đàn bà mặc váy, đàn ông đóng khố. Họ để tóc
dài, búi sau gáy, xâu lỗ tai, căng lổ tai, đeo hoa tai bằng gỗ hoặc ngà
và xâm mặt, xâm mình với nét hoa văn hình học đơn giản, cũng có tục cà
răng nhưng nay không còn, uống nhiều rượu, ăn trầu. Các sọ cổ tìm được ở
Cần Giờ (Gò Cá Trăng), ở hạ lưu sông Cửu Long như An Sơn, Gò Tháp, Óc
Eo cho thấy rất gần gủi loại hình sọ người Thượng (Stieng, Mạ) hiện nay,
chứng tỏ địa bàn của họ xưa kia tản rộng từ Đông Nam Bộ đến đồng bằng
sông Cửu Long.
Qua
các tư liệu thông tin từ các di chỉ từ thời đồ đá đến thời đồng và sắt
tìm được ở lưu vực sông Đồng Nai và Vàm Cỏ như đã nói trên, ta có thể
lập giả thuyết là người tiền sử chủng Nam Á Austroasiatic thuộc hệ
Mon-Khmer trên lục địa là chủ nhân các di chỉ thời đại đá cũ và mới.
Sau
đó trong thời cuối thời kỳ đá mới, đầu thời kỳ đồng đến thời kỳ đồ sắt
thì yếu tố Austronesian hải đảo thuộc văn hóa Sa Huỳnh đã đến lưu vực
sông Đồng Nai và có ảnh hưởng trên toàn vùng nhất là ở các ven trãi từ
Xuân Lộc, Hàng Gòn, Long Thành đến Cần Giờ. Vì thế vùng đất trong khu
vực này là vùng giao điểm hay vùng đệm của hai chủng Austroasiactic (ở
phía Tây và Nam) và Austronesian (ở phía Đông và Bắc), cũng như sau này
là vùng giao điểm của hai nền văn minh Mon-Khmer (Phù Nam, Chân Lạp) và
Austronesian Champa.
Chú thích
(1) Thomas Holbé là dược sĩ phục vụ trong Hải quân Pháp, đến Nam kỳ vào năm 1881. Ông cũng là cộng tác viên Trường nhân chủng học Paris
(École d’anthropologie de Paris). Sau khi rời hải quân, ông mở tiệm
thuốc ở trung tâm Saigon (nay là nhà hàng Givral vừa bị phá đi), làm phó
chủ tịch phòng thương mại (1891-1894), có chân trong Hội đồng quản hạt,
tốt nghiệp tiến sĩ dược học (1905). Là nhà sưu tập thông thái, ông có
bộ sưu tập đồ đá thời tiền sử ở Nam kỳ, Indonesia.
Viếng nhiều nơi như ở Bình Thuận, Tây nguyên và trong các năm đầu thế
kỷ 20, ông đã viếng Java, Borneo và bán đảo Mã Lai, Bắc kỳ, Vân Nam,
Angkor, Pursat. Cùng với Cardiere ông đi lên vùng núi Quảng Trị tìm hiểu
các cư dân “Mọi”.
(2) Ludovic
Jammes, nhà báo, thiết lập Courrier Saigonnais năm 1894. Không phải là
nhà khoa học, có nhiều tưởng tượng nên Louis Finot đã có bài viết trên
tạp chí Trưỡng Viễn Đông Bác cổ chỉ trích về sự thiếu nghiêm túc của
Jammes trong các tuyên bố về các hiện vật tiền sử mà Jammes cho rằng đã
đến khai quật ở Samrong Sen (Cam Bốt).
Tham khảo
(1) Louis Malleret, Les fouilles d'Oc-èo (1944). Rapport préliminaire, Les fouilles d'Oc-èo (1944). Bulletin de l'Ecole française d'Extrême-Orient, 1951, Vol. 45, No. 45-1, pp. 75-88.
(2) George Dürrwell , Ma chère Cochinchine, trente années d'impressions et de souvenirs, février 1881-1910, E. Mignot (Paris), 1911.
(3) Ludovic-Henry Jammes, Souvenir du pays d’Annam, Challamel (Paris), 1900.
(4) Antoine
Brébion, Dictionnaire de bio-bibliographie générale, ancienne et
moderne de l'Indochine française, publié après la mort de l'auteur par
Antoine Cabaton, Societé d’editions, Geographiques, Maritimes et
Coloniales, Paris, 1935
(5) Henri Parmentier, Vestiges megalithiques à Xuân-Lộc, Bulletin de l'Ecole française d'Extrême-Orient, 1928, no. 3-4, p. 479-485,
(6) Lê Qúy Đôn, Phủ biên tạp lục, dịch : Ngô Lập Chí, Khoa Xã Hội Truờng Đại Học Tổng Hợp Hà Nội. 1959,
(7) Bình Nguyên Lộc, Lột trần Việt ngữ,
LotTranVietNgu/LotTranVietNgu_00.html
(8) Bình Nguyên Lộc, Việc mãi nô dưới vòm trời Ðông Phố và chủ đất thật của vùng Ðồng Nai, tập san Sử Ðịa, Sài Gòn, số 19-20, 1970.
(9) James Khoo, Art and Archeology of Fu Nan, ed. by J. Khoo, Bangkok 2004.
(10) Michael
Vickery, Funan reviewed: Deconstructing the Ancients, Bulletin de l'
Ecole Francaise d' Extreme Orient, 101–143, 2003, 2004.
(11) Louis Malleret, L'Archéologie du Delta du Mékong, Part 1.
L’Exploration Archéologique et Les Fouilles d’Oc-Èo, Paris, École Française d'Extrême-Orient, 1959
(12) Louis Malleret, L'Archéologie du Delta du Mékong, Part 2.
La Civilisation Matérielle d’Oc-Èo. 2 vols., Paris, École Française d'Extrême-Orient, 1960.
(13) Louis Malleret, L'Archéologie du Delta du Mékong, Part 3.
La Culture du Fou-Nan. 2 vols, Paris, École Française d'Extrême-Orient, 1963.
(14) The Virtual museum of Khmer art, The Wintermeier collection,
(15) Lê Xuân Diệm, Đào Linh Côn, Võ Sĩ Khải, Văn hóa Óc Eo, những khám phá mới, Nxb Khoa học Xã hội, 1995.
(16) Dougald J. W. O'Reilly, Early civilizations of Southeast Asia, AltaMira Press, Plymouth, 2007
(17) Michael Vickery, Deconstructing the ancients, Bulletin de L’école francaise d’Extrême-Orient, 2003, Volume 90, Numéro 90-91, pp. 101-143.
(18) Lê Trung Khả, Sài Gòn thời tiền sử, trong “Địa chí văn hóa thành phố Hồ Chí Minh”, tr. 13-77, Nxb thành phố Hồ Chí Minh, 1987.
(19) Võ
Sĩ Khải, Đất Gia Định thế kỷ 7 đến thế kỷ 16, trong trong “Địa chí văn
hóa thành phố Hồ Chí Minh”, tr. 81-124, Nxb thành phố Hồ Chí Minh, 1987.
(20) Antoine
Cabaton, L’inscription Chame de Bien-Hoa, Bulletin de L’école francaise
d’Extrême-Orient, 1904, Vol. 4, No. 4, pp.687-690.
(21) G. Coedes, The Indinanized states of South East Asia, East West Center Press, University of Hawai, Honolulu, 1968.
(22) Kevin
Pope, John Terrel, Environmental setting of human migrations in the
circum-Pacific region, Journal of Biogeography, 2008, 35, pp.1-21.
(23) Nguyễn Đức Hiệp, Người cổ Đông Nam Á,
(24) Chou Ta-Kuan, The Customs of Cambodia, transl. by John Gilman d'Arcy Paul, Bangkok: The Siam Society 1993.
(25) Lê Hương, Chân Lạp phong thổ ký, 1973,
| |
Monday, 10 September 2018
Saigon-Chợ Lớn và Nam bộ: Từ tiền sử đến Phù Nam, đế quốc Khmer và vương quốc Champa (Phần 1) (Nguyễn Đức Hiệp - Văn Chương Việt)
Friday, 10 August 2018
Ngụy Khắc Đản với cách phiên âm từ và ngữ tiếng Pháp bằng chữ Nôm và chữ Hán (Việt ANh - Tạp chí Hán Nôm)
| Ngụy Khắc Đản với cách phiên âm từ và ngữ tiếng Pháp bằng chữ Nôm và chữ Hán (Tạp chí Hán Nôm, Số 2 (81) 2007; Tr. 23-33) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Cập nhật lúc 16h15, ngày 09/05/2009 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
NGỤY KHẮC ĐẢN VỚI CÁCH PHIÊN ÂM TỪ VÀ NGỮ TIẾNG PHÁP BẰNG CHỮ NÔM VÀ CHỮ HÁN
ThS. VIỆT ANHViện Nghiên cứu Hán Nôm
(Để chữ Nôm hiển thị đúng, Xin đọc file PDF đính kèm)
|
TT |
Chữ Nôm trong
Như Tây ký
|
Phiên thiết của
Ngụy Khắc Đản
|
Cách phát âm
|
Âm tiếng Việt
|
1
|
蚩
|
車低切
|
xa đê thiết
|
xê
|
2
|
枯
|
綋奴切
|
ghi nô thiết
|
ghô
|
3
|
鋴
|
羅渠切
|
la cừ thiết
|
lừ
|
4
|
糸車
|
車牐切
|
xa nghe thiết
|
xe
|
5
|
口那
|
那口渠切
|
na gờ thiết
|
nờ
|
6
|
孑生
|
韠名切
|
da (ra) danh thiết
|
danh, ranh
|
7
|
口餐
|
車口焉切
|
xa en thiết
|
xen
|
8
|
口惟
|
靭惟切
|
dăng (răng) duy thiết
|
duy, ruy
|
9
|
糵
|
麻口渠切
|
ma gờ thiết
|
mờ
|
10
|
口醫
|
伊牐切
|
y nghe thiết
|
ie, e
|
11
|
口它
|
多口渠切
|
đa gờ thiết
|
đờ
|
12
|
手梨
|
靭牐切
|
dăng (răng) nghe thiết
|
dê
|
13
|
口疏
|
靭疏切
|
dăng (răng) sơ thiết
|
dơ, rơ
|
14
|
口芒
|
眉登切
|
mi đăng thiết
|
măng
|
15
|
口猈
|
巴牐切
|
ba nghe thiết
|
be
|
16
|
口儲
|
靭口渠切
|
dăng (răng) gờ thiết
|
dờ, rờ
|
17
|
口蘇
|
靭奴切
|
dăng (răng) nô thiết
|
dô, rô
|
18
|
口渠
|
綋糵切
|
ghi mờ thiết
|
ghờ
|
19
|
口冊
|
音近悙
|
âm cận rét
|
rét
|
20
|
口蛇
|
車糵切
|
xa mờ thiết
|
xờ
|
21
|
口車
|
車絲切
|
xa ti thiết
|
xi, xe
|
22
|
迤
|
韠移切
|
da (ra) di thiết
|
ri, di
|
23
|
口劣
|
羅橘切
|
la quýt (quất) thiết
|
lít, luất
|
24
|
口冲
|
車螉切
|
xa ong thiết
|
xong
|
25
|
口叉
|
靭俒切
|
dăng (răng) hoa thiết
|
roa, doa
|
26
|
口扛
|
扛登切
|
giang đăng thiết
|
dăng, giăng
|
27
|
口蔑
|
眉賶切
|
mi xét thiết
|
mét
|
28
|
口規
|
綋規切
|
ghi quy thiết
|
ghuy
|
29
|
革都
|
多俞切
|
đa du thiết
|
đu
|
30
|
口哲
|
江乊切
|
giang ít thiết
|
dít, rít
|
31
|
口韋
|
讀齊韻
|
độc tề vận
|
vi
|
32
|
口訥
|
那乊切
|
na ít thiết
|
nít
|
33
|
口泥
|
那牐切
|
na nghe thiết
|
ne
|
34
|
口敝
|
巴橓切
|
ba khét thiết
|
bét
|
35
|
口忄欠
|
亨岄切
|
hanh em thiết
|
hem
|
36
|
口游
|
江游切
|
giang du thiết
|
giu
|
37
|
口低
|
江牐切
|
giang nghe thiết
|
de
|
38
|
口膺
|
阿登切
|
a đăng thiết
|
ăng, âng
|
39
|
口肥
|
非口渠切
|
phi gờ thiết
|
phơ, phờ
|
40
|
口居
|
綋絲切
|
ghi tơ thiết
|
ghơ
|
41
|
土門巴
|
已口渠切
|
dĩ gờ thiết
|
dơ, dờ
|
42
|
缊
|
希江切
|
hy giang thiết
|
hang
|
43
|
車釵
|
車桰切
|
xa ngay thiết
|
xay
|
44
|
曲孤
|
歌琘切
|
ca no thiết
|
co
|
45
|
忄多
|
多絲切
|
đa tơ thiết
|
đơ
|
46
|
疒芻
|
稱琘切
|
xưng no thiết
|
xo
|
47
|
氵崙
|
靭烾切
|
dăng (răng) tròn thiết
|
don, ron
|
48
|
口猶
|
靭琘切
|
dăng (răng) no thiết
|
do, ro
|
49
|
糸觉
|
江則切
|
giang tắc thiết
|
dắc, dác
|
50
|
口驅
|
綋于切
|
ghi vu thiết
|
gu
|
51
|
目差
|
沙牐切
|
sa nghe thiết
|
se
|
52
|
口為
|
于孭切
|
vu ơ thiết
|
vơ
|
53
|
忄兼
|
歌岄切
|
ca em thiết
|
kiêm
|
54
|
稱
|
車冰切
|
xa băng thiết
|
xăng
|
55
|
盎
|
平聲
|
bình thanh
|
ang
|
56
|
艸律
|
羅忽切
|
la hốt thiết
|
lốt
|
57
|
爐
|
羅磘切
|
la đò thiết
|
lò
|
58
|
糸車
|
車牐切
|
xa nghe thiết
|
xe
|
59
|
口梁
|
音近良
|
âm cận lương
|
lương
|
60
|
口坡
|
文阿切
|
văn a thiết
|
va
|
61
|
口業
|
為卜切
|
vi bốc thiết
|
vốc
|
62
|
口女衣
|
衣牐切
|
y nghe thiết
|
ie
|
63
|
口妃
|
坡牐切
|
pha nghe thiết
|
phe
|
64
|
口涅
|
那乊切
|
na ít thiết
|
nít
|
65
|
口樞
|
樞都切
|
xu đô thiết
|
xô
|
66
|
釵
|
腔西切
|
xoang tây (tê) thiết
|
xê
|
67
|
口屑
|
卑乊切
|
ty ít thiết
|
tít
|
68
|
口稽
|
綋牐切
|
ghi nghe thiết
|
ghe
|
69
|
口接
|
音近接
|
âm cận tiếp
|
tiếp
|
70
|
口公
|
歌螉切
|
ca ong thiết
|
cong
|
71
|
口詞
|
犀基切
|
tê cơ thiết
|
tơ
|
72
|
口敷
|
非琘切
|
phi no thiết
|
pho
|
73
|
口白非
|
非於切
|
phi ư thiết
|
phư
|
74
|
創
|
平聲
|
bình thanh
|
thương
|
Việc
lặp lại với tần số phổ biến sự kết hợp giữa bộ khẩu với một bộ thủ khác
hoặc một chữ Hán nào đó (chiếm 48/74 chữ Nôm được dùng để phiên âm
trong Như Tây ký, khoảng 64,8%) đã tạo nên nét nổi bật của những chữ Nôm
này. Người đọc (đương nhiên cần biết chữ Hán, chữ Nôm) sẽ tìm thấy cách
đọc từng chữ Nôm này nhờ vào chú thích cách phiên thiết mà tác giả đã
chua thêm ở dưới đó. Trong công thức phiên thiết này, sự kết nối phụ âm
đầu của từ thứ nhất với phần nguyên âm của từ thứ hai sẽ cho phép người
đọc phát âm được chữ Nôm dùng để phiên âm.
Nét riêng của Ngụy Khắc Đản trong cách phiên âm bằng chữ Nôm và chữ Hán
Cách
phiên âm từ ngữ phương Tây của người Trung Quốc vốn ảnh hưởng tới Việt
Nam từ sớm, Ngụy Khắc Đản cũng đã dùng cách gọi “France” là “Phú lãng
sa” của họ. Tuy vậy, có thể những chữ Nôm và cả chữ Hán sẵn có chưa làm
ông hài lòng khi thể hiện cách đọc từ ngoại quốc, lý do vì tiếng Việt
vốn được coi là ngôn ngữ đơn âm, trong khi tiếng Pháp là ngôn ngữ đa âm,
lại như nhận xét của Ngụy Khắc Đản là:
“西人於平去二聲無所分, 其於出話又最迫急, 常有數聲而併作一反語, 或有餘聲而驟止焉, 聞之似是一入聲”.
(Người
Pháp không phân biệt bình thanh với khứ thanh, khi nói ra tiếng thì rất
gấp gáp, thường có nhiều âm gộp lại để phiên âm một từ ngữ, có khi nối
âm giữa các từ ngữ rồi mới kết thúc câu nói. Nếu nghe họ nói thì cảm
thấy giống như là một từ thôi vậy).
Cũng
có khả năng, những từ và ngữ tiếng Pháp mà ông muốn phiên âm thì lại
chưa thể hoặc không thể tham khảo, đối chiếu với cách phiên âm của người
Trung Quốc, bởi không ai có thể chắc chắn rằng mọi từ ngữ nước ngoài
đều đã được người Trung Quốc phiên âm. Một khả năng khác nữa, đó là ý
thức dùng văn tự của dân tộc mình để trực tiếp phiên âm, dẫu rằng từ
nước ngoài đã có cách phiên âm từ trước đó. Bằng chứng là, trong khi
người Trung Quốc vẫn gọi đế quốc Phổ là 普魯士 Phổ lỗ sĩ (Prusse), nữ thần sắc đẹp là 衛女 Vệ nữ (Vénus) thì Ngụy Khắc Đản phiên âm những từ đó là 巴凨蛇 Ba ru sà, 喡滝 Vi nuốt. Trong Như Tây ký, ngay từ trang đầu tiên, ông đã thực hành sự phiên âm bằng chữ Nôm:
“富浪沙國地方名坡靭兼居民一言名坡靭口蚩... 亦曰滂口蚩... 漢音稱富浪沙佛辤西皆坡靭口蚩之近音也”.
(Nước
Phú lãng sa có tên là Pha răng, gọi cả tên cư dân là Pha răng xe...
cũng có cách gọi là Báng xe... Âm Hán đọc là Phú lãng sa, Phật ran tây,
đều gần âm với Pha răng cả).
Sự phiên âm tên gọi của nước Pháp là 坡靭 Pha dăng/răng (France), tiếng Pháp/người Pháp là Pha răng xe 坡靭 (口+) 蚩(français)
trong đoạn văn này mang dấu ấn địa phương của tác giả, người xuất thân
từ làng Xuân Viên (huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An). Việc áp dụng phương
ngữ trong phiên âm đã được Edmond Nordemann (tên phiên âm tiếng Việt là
Ngô Đê Mân), Giám đốc Học chính Trung kỳ, vào đầu thế kỷ XX nhận xét
trong Avis aux lecteurs français(2) (Vài lời với người đọc Pháp) như sau:
"On
ne rencontre pas dans le dialecte du Tonkin les articulations tr, gi,
r, x.... En revanche, les dialectes de l’Annam et de la Cochinchine font
des distinctions entre ces divers éléments."
(Người
ta không thấy cách cấu âm tr, gi, r, x... trong phương ngữ Bắc bộ.
Ngược lại, phương ngữ Trung bộ và Nam bộ phân biệt rất rõ các yếu tố
này).
Cụ
thể, cứ theo cách đọc rõ nét phụ âm r của người xứ Nghệ (theo cách gọi
đương thời của người nước ngoài, xứ Nghệ thuộc phần đất An Nam), cách
phát âm "ran" so với dan/gian sẽ gần giống hơn với âm tiết gốc trong
France, français. Ở trong một trường hợp khác, r cũng trợ giúp đắc lực
để Ngụy Khắc Đản dùng các chữ Nôm Ba ru sà 巴凨蛇
phiên âm gần giống với từ gốc Prusse (theo cách giải thích của người
Việt là đế quốc Phổ). Một vài từ địa phương khác cũng được dùng, tuy
không nhiều, nhưng đúng lúc, đúng chỗ, nhất là khi ông dùng từ "ghe"
(một phương tiện đi lại trên sông nước của nhân dân) để phiên âm
Ministère de La Guerre (Bộ Chiến tranh) bằng bảy chữ Nôm và Hán 眉口涅犀口儲低羅鄷Mi niết tê dơ đê la ghe; hoặc cách đọc "hương" bằng "nhang" (cây hương được thắp trên ban thờ) để phiên âm Perpignan (tên thành phố của Pháp, thủ phủ của vùng Pyrénées - Orientales) bằng bốn chữ Nôm và Hán 口批湶陂香 Phe
rơ phi nhang. Có khi, chữ Hán lại được vay mượn hình dạng để đọc theo
âm Việt, đó là khi tác giả phiên âm từ sénateur (nghị viên) bằng ba chữ
Hán và Nôm 口蚩那絲Xe nát tơ, trong đó, cách đọc "ti" được thay bằng "tơ" sẽ giúp phiên âm gần giống hơn với từ gốc. Hoặc là, để phiên âm tên dòng sông Seine nổi tiếng chảy qua Paris, chữ Hán 蓮"liên"được dùng để đọc âm Việt là "sen" cũng giúp cho cách đọc phiên âm tương tự so với âm đọc gốc.
Lời kết
Những
điều thú vị trong cách phiên âm tiếng Pháp bằng chữ Nôm và chữ Hán được
tác giả của Như Tây ký thể hiện rõ nhất trong từng từ, từng ngữ được
phiên âm. Xin được giới thiệu sau đây một phần trong kết quả phiên âm
đó: 102 từ ngữ chỉ địa danh ở Pháp kể từ thời điểm sứ bộ của Ngụy Khắc
Đản sang Pháp (1863) trở về trước(3).
Bảng tên địa danh ở Pháp:
TT
|
Tên tiếng Pháp
|
Phiên âm Hán-Nôm
|
Phiên âm Quốc ngữ
|
1
|
Agen, thủ phủ của vùng Lot-et-Garonne
|
嚧犀鐗口猶哪,
治阿韠城
|
Lô tê gà ro na,
trị A ra thành
|
2
|
Ajaccio, thủ phủ của vùng Corse
|
觚口儲圸,
治阿韠口猶城
|
Co dơ xè,
trị A ra do thành
|
3
|
Albi, thủ phủ của vùng Tarn
|
查口儲哪,
治阿嚧陂城
|
Tra dơ na,
trị A lô pha thành
|
4
|
Alençon, thủ phủ của vùng Orne
|
鳥湶哪,
治阿稜衝城
|
Ô thưa na,
trị A lăng xung thành
|
5
|
Amiens, thủ phủ của vùng Somme
|
憄糵,
治麻眉英城
|
Xâm mờ,
trị Ma mi anh thành
|
6
|
Angers, thủ phủ của vùng Maine-et-Loire
|
眉泥螺孭湶,
治盎手梨城
|
Mi nê loa ờ dơ,
trị Ang dê thành
|
7
|
Angoulême, thủ phủ của vùng Charente
|
爺靭口徐,
治安驅驪糵城
|
Da răng từ,
trị An khu li mờ thành
|
8
|
Annecy, thủ phủ của vùng Haute-Savoie
|
烏絲車無鍋,
治安那蚩城
|
Ô tơ xa vô oa,
trị An na xi thành
|
9
|
Arras, thủ phủ của vùng Pas-de-Calais
|
巴口它歌離,
治那阿韠蚩城
|
Ba đà ca li,
trị na a ra xi thành
|
10
|
Auch, thủ phủ của vùng Gers
|
手梨口儲圸,
治烏初城
|
Dê dơ xè,
trị Ô sơ thành
|
11
|
Aurillac, thủ phủ của vùng Cantal
|
芹些鋴,
治烏迤口覺城
|
Cần ta lô,
trị Ô ri dắc thành
|
12
|
Auxerre, thủ phủ của vùng Yonne
|
伊女烏哪,
治烏圸口儲城
|
Y ô na,
trị Ô xè dơ thành
|
13
|
Avignon, thủ phủ của vùng Vaucluse
|
噗騾口儲,
治阿韋口戎城
|
Vốc loa dơ,
trị A vi nhong thành
|
14
|
Bar-le-Duc, thủ phủ của vùng Meuse
|
麻口諸,
治巴鋴德城
|
Ma chư,
trị Ba lô đức thành
|
15
|
Beauvais, thủ phủ của vùng Oise
|
鍋口儲,
治酺覥城
|
Oa dơ,
trị Phô ve thành
|
16
|
Besançon, thủ phủ của vùng Doubs
|
都,
治口皮暏衝城
|
Đô,
trị Be giong xông thành
|
17
|
Blois, thủ phủ của vùng Loire-et-Cher
|
螺手梨口差口儲, 治吧螺城
|
Loa dê sai dơ,
trị Ba loa thành
|
18
|
Bordeaux, thủ phủ của vùng Gironde
|
迤口水崙忄多統, 治酺儲都城
|
Di lon đa thống,
trị Phô sơ đô thành
|
19
|
Bourges, thủ phủ của vùng Cher
|
差口儲,
治口酺口儲城
|
Sai dơ,
trị Phô sơ thành
|
20
|
Bourg-en-Bresse, thủ phủ của vùng Ain
|
口焉,
治口酺口儲阿城
|
Yên,
trị Phô dơ a thành
|
21
|
Bourgogne (tỉnh của Pháp thời xưa)
|
口酺口疏口枯唕
|
Phô sơ gô nhớ
|
22
|
Brest (cảng)
|
巴悙
|
Ba rét
|
23
|
Caen, thủ phủ của vùng Calvados
|
歌鋴口坡圖,
治崗城
|
Ca lô pha đồ,
trị Cương thành
|
24
|
Cahors, thủ phủ của vùng Lot
|
懴口詞,
治歌女烏湶蛇城
|
Lốt từ,
trị ca ô thưa sà thành
|
25
|
Carcassonne, thủ phủ của vùng Aude
|
烏忄多,
治吉歌芻哪城
|
Ô đờ,
trị Cát ca xu na thành
|
26
|
Chambéry, thủ phủ của vùng Savoie
|
車無鍋,
治杉口皮迤城
|
Xa vô oa,
tr ị Sam be di thành
|
27
|
Chartres, thủ phủ của vùng Eure-et-Loire
|
於手梨螺口儲,
治沙口詞口儲城
|
Ơ dê loa dơ,
trị Sa từ dơ thành
|
28
|
Chaumont, thủ phủ của vùng Haute-Marne
|
烏絲麻湶哪,
治篘蒙城
|
Ô tơ ma thưa na,
trị Xô mông thành
|
29
|
Châlon-en-Champagne,
thủ phủ của vùng Marne
|
麻湶那,
治沙嚨城
|
Ma thưa na,
trị Sa long thành
|
30
|
Châteauroux, thủ phủ của vùng Indre
|
焉口詞湶,
治沙蘇凨城
|
Yên từ thưa,
trị Sa tô ru thành
|
31
|
Cherbourg (tỉnh)
|
糸車口儲口酺
|
Xe dơ phô
|
32
|
Clermont, thủ phủ của vùng Puy-de-Dôme
|
韋忄多皟糵,
治箕鐞口儲蒙城
|
Vi đờ đua mờ,
trị Ki li dơ mông thành
|
33
|
Colmar, thủ phủ của vùng Haut-Rhin
|
烏牲孭,
治岞鋴麻口儲城
|
Ô ranh ơ,
trị Con mờ ma dơ thành
|
34
|
Corse (đảo)
|
孤忄疏圸島
|
Cô sơ xè đảo
|
35
|
Digne, thủ phủ của vùng Préalpes
|
巴口蛇阿口笠坡, 治岃唕城
|
Ba sà a lạp phi,
trị Đi nhớ thành
|
36
|
Dijon, thủ phủ của vùng Préalpes Côte-d’Or
|
口枯口詞皟口儲,治岃暏城
|
Cô tờ đua dơ,
trị Đi giong thành
|
37
|
Draguignan, thủ phủ của vùng Var
|
宆口儲,
治恀韠綋香城
|
Va dơ, trị Đơ ra ghi nhang thành
|
38
|
Epinal, thủ phủ của vùng Vosges
|
扜口儲,
治醫陂雮城
|
Vo dơ,
trị Ê phi nan thành
|
39
|
Evreux, thủ phủ của vùng Eure
|
於口儲 ,
治醫口為鋴城
|
Ơ dơ,
trị Ê vơ lô thành
|
40
|
Flamanville (thành phố)
|
坡羅口芒
|
Pha la mang
|
41
|
France (tên quốc gia),
Français
|
富浪沙國, 富浪車, 滂沙, 法, 佛辤西, 坡靭, 坡靭嗤, 滂嗤
|
Phú lãng sa quốc, Phú lãng xa, Báng sa, Pháp,
Phật ran tây, Pha răng
Pha răng xe, Báng xe
|
42
|
Foix, thủ phủ của vùng Ariège
|
阿迤喈口儲,
治口鋪城
|
A di giai dơ,
tr ị Phô thành
|
43
|
Gap, thủ phủ của vùng Hautes-Alpes
|
烏絲阿,
治厳城
|
Ô tơ a,
trị gấp thành
|
44
|
Gaule (tên thời cổ đại của vùng đất bao gồm Pháp, Bỉ và bắc Italie)
|
口枯鋴
|
Gô lô
|
45
|
Grenoble, thủ phủ của vùng Isère
|
伊手梨口儲,
治鐗湶琘口皮鋴城
|
Y dê dơ,
trị Gà thưa no be lô thành
|
46
|
Guéret, thủ phủ của vùngCreuse
|
機口儲炠,
治稽悙城
|
Cơ dơ giờ,
trị Khê rét thành
|
47
|
Haute-Loire (tỉnh)
|
烏絲螺口儲
|
Ô tơ loa dơ
|
48
|
Hérault, thủ phủ của vùng Béziers
|
醫囌孭,
治靭口皮喈城
|
Ê dô ơ,
trị Răng be giai thành
|
49
|
Laon, thủ phủ của vùng Aisne
|
醫哪,
治郎城
|
Ê na,
trị Lang thành
|
50
|
La Rochelle, thủ phủ của vùng Charente-Maritime
|
爺靭口儲焉卑口迤於,
治羅猶口差鋴城
|
Da răng dơ yên ti di ư,
trị La do sai lô thành
|
51
|
Laval, thủ phủ của vùngMayenne
|
枚喈哪,
治羅口坡城
|
Mai giai na,
trị La va thành
|
52
|
Le Mans, thủ phủ của vùng Sarthe
|
車口儲絲,
治鋴芒城
|
Xe dơ tơ,
trị Lô mang thành
|
53
|
Lille, thủ phủ của vùngNord
|
琘口儲,
治厘鋴城
|
No dơ,
trị Li lô thành
|
54
|
Limoges, thủ phủ của vùng Haute-Vienne
|
烏絲韋嘕哪,
治厘謨口儲城
|
Ô tơ vi yên na,
trị Li mô dơ thành
|
55
|
Lons-le-Saunier,
thủ phủ của vùng Jura
|
維韠 ,
治嚨鋴搊口兒城
|
Duy ra,
trị Long lô xu nhe thành
|
56
|
Lyon, thủ phủ của vùng Région Rhône-Alpes
|
猶哪,
治厘翁城
|
Do na,
trị Li ông thành
|
57
|
Marseille, thủ phủ của vùng Bouches-du-Rhône
|
酺口儲阿口猶哪,
治麻口儲釵城
|
Phô dơ a do na,
trị Ma dơ xoa thành
|
58
|
Mâcon, thủ phủ của vùng Saône-et-Loire
|
芻尼螺口儲,
治麻哶城
|
Xô ni loa dơ,
trị Ma cong thành
|
59
|
Melun, thủ phủ của vùng Seine-et-Marne
|
車泥麻湶哪,
治麻梁城
|
Xa nê ma thưa na,
trị Ma lương thành
|
60
|
Mende, thủ phủ của vùng Lozère
|
盧手梨口儲,
治芒多城
|
Lô dê dơ,
trị Măng đi thành
|
61
|
Metz, thủ phủ của vùng Moselle
|
韊手鋴,
治蔑蚩城
|
Mo dê lô,
trị Miệt xi thành
|
62
|
Mézières, thủ phủ của vùng Ardennes
|
阿湶低哪,
治媚兒醫口儲城
|
A thưa đê na,
trị Mị nhi ê dơ thành
|
63
|
Mont-de-Marsan, thủ phủ của vùngLandes
|
稜口它治蒙手多麻口儲稱城
|
Lăng đà, trị Mông đơ ma dơ xưng thành
|
64
|
Montauban, thủ phủ của vùng Tarn-et-Garonne
|
查口儲泥鐗口猶,
治蒙蘇冰城
|
Tra dơ nê gà do,
trị Mông tô băng thành
|
65
|
Montbrison, thủ phủ của vùng Loire
|
螺口儲,
治蒙吧迤咚多城
|
Loa dơ, trị Mông bơ di dong đa thành
|
66
|
Moulins, thủ phủ của vùng Allier
|
阿釐喈,
治韊嗹城
|
A li giai,
trị Mo len thành
|
67
|
Nancy, thủ phủ của vùng Meurthe-et-Moselle
|
麻口儲絲,
治能蚩城
|
Ma dơ tơ,
trị Năng xi thành
|
68
|
Nantes, thủ phủ của vùng Pays de la Loire và Loire-Atlantique
|
螺口儲口焉口批阿, 迤於口儲,
治囊詞城, 口批坊城
|
Loa dơ yên phi a di ơ dơ, trị Nang từ, Phe phòng thành
|
69
|
Nevers, thủ phủ của vùng Nièvre
|
尼醫口為口儲,
治那口為城
|
Ni ê vơ dơ,
trị Na vơ thành
|
70
|
Nice, thủ phủ của vùng Alpes-Maritimes
|
阿嚧陂麻迤卑糵,
治尼圸城
|
A lô phi ma di ti mờ,
trị Ni xè thành
|
71
|
Nîmes, thủ phủ của vùng Gard
|
鐗孭口儲,
治尼麻城
|
Gà ơ dơ,
trị Ni ma thành
|
72
|
Niort, thủ phủ của vùng Deux-Sèvres
|
忄多圸口為口儲,
治泥女烏口儲
|
Đơ xè vơ dơ,
trị Nê ô dơ
|
73
|
Orléans, thủ phủ của vùng Loiret
|
螺阿悙
治口儲梨盎城
|
Loa a rét,
trị dơ lê ang thành
|
74
|
Paris, thủ phủ của vùng Seine
|
車哪 ,
治玻迤城
|
Xe na,
trị Pha di thành
|
75
|
Pau, thủ phủ của vùng Basses - Pyrénées
|
巴口蛇陂手梨泥,
治酺城
|
Ba sà phi lê nê,
trị Phô thành
|
76
|
Périgueux, thủ phủ của vùng Dordogne
|
圖口儲皟唕,
治卑阿迤箕城
|
Đồ dơ đua nhớ,
trị Ti a di cơ thành
|
77
|
Perpignan, thủ phủ của vùng Pyrénées - rientales
|
陂手梨泥烏迤吿些鋴,
治口批湶陂香城
|
Phi lê nê ô di ăn ta lô,
trị Phe thưa phi
nhang thành
|
78
|
Poitiers, thủ phủ của vùng Vienne
|
韋嘕哪,
治酺卑醫城
|
Vi yên na,
trị Phô ti ê thành
|
79
|
Privas, thủ phủ của vùng Ardèche
|
阿湶低口儲,
治口酺迤篗城
|
A thưa đê dơ,
trị Phô di vạt thành
|
80
|
Quimper, thủ phủ của vùng Finistère
|
披尼口犀口儲,
治忄兼手笈城
|
Phi ni tê dơ,
trị Kèm cắp thành
|
81
|
Rennes, thủ phủ của vùng Ille-et-Vilaine
|
伊手梨韋離哪,
治阿手梨哪城
|
Y lê vi li na,
trị A lê na thành
|
82
|
République (đại lộ)
|
梨口酺離口居
|
Lê phô li cư
|
83
|
Rhin (sông)
|
靭江
|
Răng giang
|
84
|
Rochefort
|
揁敷
|
Lụt phô
|
85
|
Rodez, thủ phủ của vùng Aveyron
|
阿覥口崙,
治囌的蚩城
|
A ve lon,
trị dô đích xi thành
|
86
|
Rouen, thủ phủ của vùng Seine-Maritime
|
車哪嘕口卑迤孭口儲,
治凨盎城
|
Xa na yên ti di ơ dơ,
trị Ru ang thành
|
87
|
Saint-Brieuc, thủ phủ của vùng Côte du Nord
|
枯詞岃琘口儲,
治籑堏迤孭城
|
Cô từ đi no dơ,
trị Sanh bà di ơ thành
|
88
|
Saint-Lô, thủ phủ của vùng Manche
|
口芒口儲,
治口餐爐城
|
Mang dơ,
trị Xan lô thành
|
89
|
Sainte-Hélène (đảo)
|
醯蹥島
|
Hi len đảo
|
90
|
Sardaigne (đảo)
|
車口儲釘島
|
Xa dơ đanh đảo
|
91
|
Strasbourg, thủ phủ của vùng Bas-Rhin
|
巴牲,
治砌些韠酺孭城
|
Ba ranh,
trị thế ta ra phô ơ thành
|
92
|
Tarbes, thủ phủ của vùng Hautes-Pyrénées
|
烏絲陂手梨尼,
治些湶吧城
|
Ô tơ phi lê ni,
trị Ta thưa bơ thành
|
93
|
Toulouse, thủ phủ của vùng Haute-Garone
|
烏絲鐗囌哪,
治須鑪口儲城
|
Ô tơ gà dô na,
trị Tu lô dơ thành
|
94
|
Tours, thủ phủ của vùng Indre-et-Loire
|
焉燶螺口儲,
治修凨城
|
Yên tre loa dơ,
trị Tu ru thành
|
95
|
Troyes, thủ phủ của vùng Aube
|
烏吧,
治口徐口釵城
|
Ô bơ,
trị Từ xoa thành
|
96
|
Tulle, thủ phủ của vùng Corrèze
|
觚手梨口儲,
治綏鋴城
|
Co lê dơ,
trị tuy lô thành
|
97
|
Valence, thủ phủ của vùng Drôme
|
徂口猶麻,
治口坡郎圸城
|
Tồ do ma,
trị Phi lang xè thành
|
98
|
Vannes, thủ phủ của vùng Morbihan
|
韊口儲陂吿,
治口坡哪城
|
Mo dơ phi ăn,
trị Va na thành
|
99
|
Vendée (tỉnh)
|
肹低
|
Vang đê
|
100
|
Versailles (lâu đài)
|
覥除口釵城
|
Ve trừ xoa thành
|
101
|
Versailles, thủ phủ của vùng Seine-et-Oise
|
車泥鍋口儲,
治為儲口釵剶城
|
Xa nê oa dơ,
trị Vi dơ xoa gia thành
|
102
|
Vesoul, thủ phủ của vùng Haute - Saône
|
烏絲趨哪,
治口為凨城
|
Ô tơ xu na,
trị Vi du thành
|
Chú thích:
([1]) A.764, Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm.
([1]) Nguyễn Gia Thiều: Cung oán ngâm khúc[L’Odalisque mécontente]. Bản dịch tiếng Pháp, Edmond Nordemann phiên âm và xuất bản, lần 2 (1911), nhà in Mạc Đình Tư, Hà Nội.
([1])
Ngoài ra, các bảng tra tên nhân vật, tên địa danh ngoài Pháp, từ ngữ
thuộc về thiết chế nhà nước và những từ ngữ tiếng Pháp khác đã được
trình bày trong luận văn La transcription phonétique du Nôm et du Hán
vers le français dans les documents diplomatiques de la fin du XIXe
siècle au début du XXe siècle [Hiện tượng phiên âm tiếng Pháp bằng chữ
Nôm và chữ Hán trong tư liệu bang giao từ nửa cuối thế XIX tới đầu thế kỷ XX]. Người đọc có thể tham khảo tại Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm.
Tư liệu tham khảo chính
- Giá Viên biệt lục蔗園別錄(VHv.1770), Phạm Phú Thứ 笵富庶, 1863.
- Kỷ Tỵ niên chính nguyệt nhật phúc tư công văn nhật ký己巳年正月日覆咨公文日記(A.1083), Trương Vĩnh Ký張永記1868 và 1869.
- Như Tây ký 如西記(A.764), Ngụy Khắc Đản 魏克亶1863.
- Tây phù thi thảo 西浮詩草 (A.2304), Phạm Phú Thứ 笵富庶1863.
-
Nguyễn Tài Cẩn, Nguồn gốc - quá trình hình thành cách đọc Hán Việt, Đại
học Quốc gia Hà Nội, lần 1 (1979), lần 2 (2004), 351tr.
- Nguyễn Gia Thiều, Cung oán ngâm khúc[L’Odalisque mécontente]. Bản dịch tiếng Pháp, Edmond Nordemann phiên âm và xuất bản lần 2 (1911), nhà in Mạc Đình Tư, Hà Nội.
-
Vũ Bích Thủy, Vấn đề phiên âm nhân danh, địa danh từ các ngôn ngữ châu
Âu sang chữ Nôm qua văn bản Nôm Thánh mẫu phương danh, khóa luận tốt
nghiệp, Hà Nội, 2000, 53 trang chính văn và 143 trang phụ lục
(Tạp chí Hán Nôm, Số 2 (81) 2007; Tr. 23-33)
Subscribe to:
Posts (Atom)